Kars ve etrafının çok renkli bir tarihi bulunuyor. Son 25 yılda bu Serhat kenti üzerine Sezai Yazıcı, Erkan Karagöz, Vedat Akçayöz, Murat Tuncel, Candan Badem, İsmet Konak, Ludmila Denisenko ve daha öteki müellifler ve araştırmacılar faydalı çalışmalar yapmışlardır. Kars Kürtleri isimli kitabımı da bu çalışmalara dahil edebiliriz (Avesta, 2009). Bu çalışmanın birinci 180 sayfası Kars ve etrafındaki çokkültürlülüğe ayrılmıştır. Yöre kültürlerinin birbirini daima beslediği/zenginleştirdiği konusundaki tez ve hassasiyetim 570 sayfalık bu çalışmamın başından sonuna kadar devam etmektedir. Kars Vilayeti’nin Rus hakimiyeti altında bulunduğu yıllarda (1877-1918) Türkler, Kürtler, Ermeniler, Ruslar, Rumlar üzere onlarca halk burada yaşıyordu. Yörede örneğin birer Alman, Eston ve Oset köyü de vardı. Kitabın sonunda “Kars Vilayetindeki Nüfusun Etnik Dağılımı (1889 Verileri)” isimli bir Rus kaynağı da yer almıştır. Yörede bulunan 804 yerleşim ünitesinin o devirdeki eski isimleri, ahalisi/milliyeti, erkek ve bayan sayısını gösteren bu datalar bir bilgi hazinesi oluşturur. Kars üzerine çalışan araştırmacılar için çok faydalı topografik ve demografik bilgiler içeren bu Rus kaynakları sayesinde bugün Kars ve yöresini daha yeterli tanıyabiliyoruz. Torınlar (Türkçe: Torunlar) bir kültürel katman olarak kelamı edilen bu kitabımın uzun bir kısmını de oluşturur.
TORIN SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE
Torın (Torun) eski Kürtçe bir sözcüktür, tov (tohum) ve rind (iyi) sözcüklerinden oluşur.
Kürt dilbilimcisi ve aydını Celadet Bedirhan, Şam’da çıkardığı Hawar mecmuasında Herekol Azizan mahlasıyla bu sözcüğün etimolojisi hakkında 90 yıl evvel şu kısa açıklamada bulunur: “Konuşma lisanında tovrınd denilir. Aslı tovrınd yani tohumu düzgün olan, ailesi uygun tanınan kişi. Ortadaki -v- ve sondaki -d- düşmüş: torın halini almıştır”.(1) Hasılı Torın sosyolojik bir tabakanın ismi olarak bilinir, feraset ve basiretleriyle toplumun ayrıcalıklı seçkin bir kesitini oluştururlar. Sözcüğü daha 19. yüzyılda örneğin bir Fransız gazetesi Temps’de de görürüz: “Torınlar Kürt soylularını oluşturur” (Les Torouns constituent la noblesse kurde).(2) Torın sözcüğü bu tabakanın Kürtçesini, Torun da Türkçe kaynaklardaki biçimini göstermektedir. Bu metinde birebir katmandan kelam ederken ele aldığımız periyot ve yere nazaran vakit zaman hem Torın hem de Torun sözcüklerini kullanmak zorunda kalacağız. Ayrıyeten şunu da belirtmek gerekir ki metinde kullandığımız Torın/Torun sözcülerinin Türkçede çocuğunun çocuğu manasına gelen torun sözcüğü ile bir kontağı yoktur.
TORINLAR KONUSU İLGİMİ ÇEKİYOR
Torınlar bilhassa Osmanlı, Rus ve İran hudut uzunluklarında varlığını yüzyıllar boyunca sürdürmüş olan aristokrat bir katman olarak tanınır. 2003 yılında evvel İsveç’te ”Torınlar: Kürt Aristokratları” ismiyle çıkan kitabım altı yıl sonra “Serhatın Aristokratları: Torınlar” ismiyle Türkiye’de ikinci kere yayımlanır.(3) Daha sonraki yıllarda, 21.yüzyıla girdiğimizde çocukluk ve gençlik yıllarımın geçtiği Kağızman ve Kars üzere yöreler üzerine ağırlaştım. Türkçe yayımlanan Kars Kürtleri(4) ve Kağızman(5) kitaplarımda da Torınlar konusuna da değindim. Türkiye’deki okuyucu bilhassa bu kitaplarım vasıtasıyla Torın sözcüğünün farklı bir manaya geldiğini de saptadı: Asilzade, aristokrat, soylu… Kürt Tarihi Dergisi’nin 2012 yılında çıkan birinci sayısında yayımlanan Şemsedinov Kürtleri isimli yazım da 19. yüzyıl boyunca Rusya’da yaşayan ve aristokrat bir Kürt katmanı oluşturan Torınları mevzu edinir.(6) Torınların efsanevi önderlerinden olan ve Rus ordusunda general olarak misyon yapmış olan Cafer Ağa’nın bir fotoğrafı da (Kürtçe: Guli Cewar Axa) bu sayının kapağında yer almıştır. Torınların 18. yüzyılda yaşamış olan ataları Şemdin Ağa yahut Şemsedin Ağa’nın ismine atfen Ruslar kendilerine yakın buldukları bu Kürtleri “Şemsedinov Kürtleri” olarak isimlendirmiş, Rus literatürü ve tarihinde bu isimle yer almışlardır.(7)
Torunoğulları Köyü: Erdağı Köyü (Eski ismi Kızılkilise) TORUNOĞULLARININ ÖYKÜSÜ
Kars, Kağızman ve Torınlar, bu üç bahiste yazdığım kitaplarımın hazırlık basamağında kökleri Susuz’a (eski ismi Cılavuz) bağlı Kızılkilise köyüne kadar uzanan Torunoğulları ailesinden pek haberdar değildim. Bu aile hakkında birinci bilgileri tıpkı aileden Erdal ve Aykut Torunoğulları’ndan edindim, kendilerine buradan çok teşekkür ederim. Bu aile konusunda iki kitabın geçmiş yıllarda yayımlandığını da öğrendim, biri roman, oburu biyografik bir çalışma. Susuz’a bağlı Kızılkilise köyünde yaşamış olan Torunoğulları üzerine Murat Tuncel 2014 yılında bir roman yazmış, bu katman ve Kafkasya’daki ömürlerini ele almıştır.(8) Ailenin son büyüklerinden Faik Torunoğulları’nın kısa hayat hikayesi de oğlu Aykut Torunoğulları tarafından öteki bir kitap halinde yayımlanır.(9)
AİLENİN BİRİNCİ BÜYÜKLERİ
Torunoğullarının köklerinin Kars’ın Kağızman’ın ilçesine bağlı Halıkışla/lak köyüne kadar uzanması, bu bağlamda anılması, aile tarihine bir renklilik katmıştır:
“1770’li yılların başlarında kar ve soğuk havanın acımadan bütün sertliğini hissettirdiği bu bölgenin, çetin geçen bir kışında, Ermenistan’a hudut olan Kars’ın Kağızman ilçesine bağlı Halıkışla köyünde Pir Süleyman’ın oğlu Torun dünyaya gelir”.(10)
Molla Bıro’nun Kağızman’daki akrabaları bu sıralarda Halıkışla köyünde kalıyorlardı. Günümüzde Iğdır-Kars yolu üzerinde, Türkiye-Ermenistan sonu yakınlarında bulunan köy 1953 yılına kadar Halıkışla ismiyle Kağızman hudutları içinde bulunuyordu. Daha sonra Halıkışlak ismini alarak Digor’a bağlanır. Eski yüzyıllarda Halıkışla köyünden Molla Bıro’nun yaşadığı Gürcistan’ın Mirişhan kasabasına yığınlar halinde bir göç yaşanır:
“Onun yeni bir yurda yerleştiğini duyan Kağızman’daki akrabaları ile iklim şartlarından kaynaklanan sıcak ve kuraklık nedeniyle ailenin farklı kollarından ve uzunluklarından olan Haveşler, Sarı Mıholar ve Mıheler olarak bilinen aileler ve ayrıyeten Benduvan köyünden aslangiller aşiretinin de iştiraki ile hepsi birlikte Mirişhan’a yerleşirler”.(11)
Daha sonraları Torun’un Alo isminde bir oğlu, ondan da Bıro, Gevro ve Alican isminde çocukları olur. Bunlardan Bıro, Torunoğulları ailesinin tüm jenerasyonları tarafından sayılan ve sevilen tarihi bir şahsiyet olarak tarihe geçer. Molla Bıro daha 1877 yılında Gürcistan’dan gelip Osmanlı topraklarına yerleşmeden evvel üstte değindiğimiz üzere Gürcistan’ın Ahıska kenti yakınındaki Mirişhan’da kalıyordu. Aile şeceresinde (soyağacı) en çok tanınmış olan şahsiyet 1898 yılında yaşadığı Kızılkilise köyünde vefat eden Molla Bıro’dur.(12)
TORUNOĞULLARI: TORUN SÖZCÜĞÜNÜ YAŞATAN BİR AİLE
Torun sözcüğü aile tarafından evvelce bir erkek ismi olarak kullanılmıştır. Böylelikle ailenin yaklaşık olarak 250 yıllık tarihinde ortaya çıkan I. Torun ve II. Torun’un isimleri ilerde saptanacak olan ailenin ortak çatı soyadının (Torunoğulları) ortaya çıkışında da tesirli olacaklardır. Torunoğulları tarihinde tanınmış ve ömürlerinde büyük başarılara imza atmış olan Molla Bıro ve Faik Torunoğulları’nın her ikisinin büyükbabalarının isimleri da bir tesadüf sonucu Torun olarak kayıtlara geçmiştir. Aykut Torunoğulları kitabında Torunoğulları soyadını daha sonraki yıllarda nasıl aldıklarını da şöyle anlatır:
“Zaman geçmiştir ve Torun, orta uzunluklu, hafif çekik gözlü, kumral ve canlı bir delikanlı olmuştur. Soyadı değişiklik kanunu periyodunda, daha evvel Kabakurt olarak alınan aile soyadı 1972 yılında yeniden yaşayan aile büyüklerinin bir ortaya gelmesiyle, babaları Torun’un isminden ötürü Torunoğulları olarak değiştirilecektir”.(13)
İnci Hanım, Faik Bey’in annesi AİLENİN SON BÜYÜĞÜ: FAİK TORUNOĞULLARI (1938-2022)
Torunoğullarının köyü Kars vilayet merkezine 44 km uzaklıktaki Kızılkilise köyüdür (Türkçe yeni ismi: Erdağı). 1889 yılı Rus datalarına nazaran bu köy 15 haneden oluşan bir Kürt köyüdür. Nüfusu bu yıllarda 83 erkek ve 67 bayandan oluşuyor, toplam 150 kişi.(14) Köylülerin büyük bir kısmı Kurdıka aşiretine mensup olup üstte değindiğimiz üzere daha sonraki yıllarda (1970li yıllar) kendilerini Torunoğulları olarak tanımlarlar. Faik Bey’in babası Şevki Bey, günümüzde Torunoğulları ailesinin iş hayatını sürdüren kardeşlerin büyükbabaları ve 2022 yılında vefat eden son aile büyüğü Faik Bey’in de öz babasıdır:
“Günümüzde hala bu soyisim Torunoğulları tarafından kullanılmaya devam ediyor.
Soyadı ismine sebep olan Torun çok çalışkan biridir (II. Torun, R.A.) Hayvancılık ve tarım ile uğraşarak köyün en zenginleri ortasına girmiştir. Artık evlenecek yaşa gelmiş. 1916 yılında Kıymet Hanım ile evlenir ve takvimler 1917’yi gösterdiğinde birinci çocukları Şevki dünyaya gelir”.(15)
Ailenin son büyüğü 8 çocuk babası Faik Bey evvelce Kars merkezine göç etmiş (1976), oradan Kocaeli ve daha sonraları Muğla’ya yerleşmiş, son yıllarını eşiyle birlikte Muğla’nın Fethiye ilçesinde geçirmiştir. Çocuklarının isimleri şöyle: Turgut, Ali, Erdal, Menşure, Ertan, Aykut, Yavuz, Leyla.
Aile, baba ve çocuklar birlik ruhuyla hareket ederek başta Türkiye ve Hollanda olmak üzere değişik Avrupa ülkelerinde büyük yatırımlar yapmış ve üstün muvaffakiyetler sağlamıştır. Turizm, otelcilik, emlak, inşaat ve diğer alanlarındaki yatırımları öteki bir araştırma ve yazının konusu. Hollanda’ya birinci defa giden kardeşlerin en büyüğü Turgut Torunoğulları bir dizi muvaffakiyete öncülük eder. Torunoğulları bu yatırımlar yanında, kendi köyü, Kars ve etrafında kimi hayır kurumları da açtırmışlardır. Kars merkezinde açılan “Faik-Fikriye Torunoğulları Mesleksel ve Teknik Anadolu Lisesi” bunlardan birisidir. Ailenin son büyüğü Faik Bey Kars tarihi ve folkloruna büyük bir ilgi duymuştur.
Faik Bey bilhassa dengbêjlik (hikaye anlatıcılığı) geleneğine büyük kıymet vermiştir. Aşağıdaki bir görüntüden alınan fotoğrafta sağ elini kulağına götürerek Kars yöresinin halk tarafından çok sevilen Kürtçe müziklerinden birisini söylerken onu görüyoruz.
Faik Bey ‘Tapê Qersê’ (Otlak Kars Düzü) müziğini söylerken (Bir görüntü çekiminden, aile arşivi) Kars ve aile tarihi hakkında özel bir ilgisinin olduğunu kaleme aldığı hatıra defterinden de anlıyoruz. Torunoğulları ailesinin son büyüklerinden Faik Bey 2022 yılında vefat etmeden evvel kaleme aldığı anılarının bir yerinde kökenlerinin Kağızman yöresindeki Torun beyefendilerine kadar uzandığını şöyle lisana getirir:
”Bir vakitler Aramı diyarını yurt edinen Zilan aşiretinin bir kolundan olan meşhur tuz diyarı Kağızman beyefendilerine bağlı olduğumuzu, Torun dedemin paşa olmadan evvel beyliğin başkatipliğini yaptığı… ”(16)
Aykut Torunoğulları yazmış olduğu kitapta babası Faik Bey ve ailesinin öbür üyelerinin hayat hikayelerini detaylı olarak anlatır.
Faik Bey Almanya’da (1970li yıllar) SONUÇ
Rusya, Osmanlı İmparatorluğu ve İran’ın hudut yörelerinin kesiştiği Serhat diyarında bulunan Kars bilhassa 19. yüzyılda çıkan savaşlar sonucunda kendini bu savaşların ortasında bulmuş, birkaç sefer Rusların eline geçmiştir. Kars 1877-1918 yılları ortasında 40 yıl boyunca bir Rus egemenliği yaşamış, “Kars Oblastı” (Kars Vilayeti) olarak Rusya’nın bir kesimi haline dönüşmüştür. Kars artık Osmanlı haritalarında gözükmez. Torınlar (Torunlar) Ruslarla birlikte Kars ve Erivan vilayeti sonları içinde birlikte yaşamaya devam ederler. Birtakım önde gelen şahsiyetleri mahallî Rus idarelerinde “glava” (başkan yahut reis) olarak misyon alırlar. Bundan yaklaşık olarak 150 yıl evvelce Molla Biro, oğlu Aslan’ın “glava” seçilmesini onaylar, Torınlara yakışır görkemli bir ömür sürer: “Molla Bıro da vakit zaman kendi konutunun yanında kurulmuş 16 direkten oluşan kıl çadırda oğlu Aslan Bey ile bir arada, bilhassa Cumartesi ve Pazar günleri köylüsünün ve halkının kederini dinlerdi”.(17) Yirminci yüzyıl başlarında meydana gelen Sovyet İhtilali (1917) sonrasında Torınlar bu kere yeni bir hayat uğraşı umuduyla yeni saflarda görünürler. 3 Mart 1918 tarihinde imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile 40 yıllık Rus hakimiyeti Kars’ta son bulmuştur. Bu durum Torunoğulları’nın sonu manasına gelmez, doğrusunu söylemek gerekirse Torunoğulları yeni bir yüzyıla hazırlanır. Ailenin bundan sonra başlayan ve günümüze kadar süren parlak hikayesini de Murat Tuncel’in üstte kelamını ettiğimiz romanında buluruz.
NOTLAR:
(1) Herekol Azîzan, Bêriya Botan, Hawar, nr 25/1934.
(2) Lettres de Turquie, Temps, 7-7-1878.
(3) Rohat Alakom, Arîstokratên Kurd: Torin, Apec, 2004. Rohat Alakom, Torin: Arîstokratên Serhedê, Avesta, 2009.
(4) Rohat Alakom, Kars Kürtleri, Avesta, 2009. s.369-404.
(5) Rohat Alakom, Kağızman-Kars’ın Tadı Tuzu, Kağızman Belediyesi, 2012. s.156.
(6) Rohat Alakom, Şemsedinov Kürtleri, Kürt Tarihi, nr 1/2012, s.30-35.
(7) F. Poxosyan, Derheqa tevgirêdana kurda Ûrisêtêra, Rêya Teze, 14-9-1958. Ermenistan’da Kürtçe çıkan Rêya Teze gazetesinde yayımlanan Kürt-Rusya Münasebetleri Hakkında isimli bu incelemede faydalı bilgiler bulunuyor.
(8) Murat Tuncel, Narinkalesi’nden Kaçış-Torunoğulları’nın Destansı Hikayesi, Altın Bilek Yayınları, Birinci Basım 2014. İkinci Basım (2015).
(9) Aykut Torunoğulları, Babamın Hikâyesi-Faik Torunoğulları, Balkan Sanat ve Yayın Üretim Ticaret Limited Şirketi, 2022.t
(10) Aykut Torunoğulları, s.13.
(11) Aykut Torunoğulları, s.14.
(12) Murat Tuncel, Narinkalesi’nden Kaçış-Torunoğulları’nın Destansı Öyküsü, s.86.
(13) Aykut Torunoğulları, s.29.
(14) Rohat Alakom, Kars Kürtleri, s.461.
(15) Aykut Torunoğulları, s.29.
(16) Faik Torunoğulları, Hatıra Defteri-Babadan Oğula… (Yavuz Torunoğulları’nın arşivinde).
(17) Aykut Torunoğulları, s.16-17.