Melike Sarıkaya / Milliyet.com.tr – Antalya’nın simgelerinden Yivli Minare, sadece mimari ihtişamıyla değil, tarihiyle de dikkat çeken az bir yapı olarak kent siluetine eşlik ediyor. 1957 Fethiye Rodos sarsıntısı başta olmak üzere yüzyıllar boyunca doğal afetlere direnen bu tarihi yapı, ziyaretçilerini tarih boyunca yaşanmış sarsıntılara karşın ayakta kalmış olmanın öyküsüyle de selamlıyor. Lakin günümüzün zelzele riskleri göz önüne alındığında Yivli Minare ve öteki tarihi yapılar için dayanıklılık tartışmaları tekrar gündeme geliyor. Akdeniz Üniversitesi Mühendislik Fakültesi İnşaat Kısmı Öğretim Üyesi ve Deprem Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Ramazan Özçelik, kurtarılma ihtimali varken kurtarılamayan tarihi yapıların en yakın örneklerinin 2023 sarsıntılarında Hatay’da görüldüğünü Milliyet.com.tr’ye anlattı.
‘SİSMİK OLAYLAR DA YAPMIŞ OLABİLİR’
Antalya’nın tarihi simgelerinden olan Yivli Minare 13’üncü yüzyılda Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. Alaeddin Keykubad tarafından yaptırıldı. 90 basamaklı merdiven ve 8 yivden oluşan Yivli Minare ismini da üzerindeki yivlerden (bir yüzeyin üzerindeki ince çizgi biçiminde, genellikle sarmal oyuk) alır. Tarih boyunca Akdeniz bölgesi ve etrafında gerçekleşen zelzelelere karşın ayakta kalabilen Yivli Minare üzerine yapılan bir yüksek lisans çalışmasında Yivli Minare’nin güneye yanlışsız 35 santimetre eğik ve yükseldikçe ekseninden kaydığı belirlendi. Prof. Dr. Ramazan Özçelik eğimi nasıl tespit ettiklerini, “Yivli Minare üzerine yaptığımız yüksek lisans tez çalışmasında bizim çıkış noktamız biraz daha farklı bir taraftan ele almaktı. Biz bu çalışmada minarenin en üst noktasına minareye hiçbir hasar vermeyecek biçimde bir ivme ölçer yerleştirdik. Bu ivme ölçerden elde ettiğimiz bilgilerle mevcut yapının dönemini hesapladık. Minareden kendi taşıyıcı sisteminin oluşturduğu yapısal dönemin elde edilmesi kelam konusu yapının zelzele açısından değerlendirilebilmesi için hayli değerlidir. Bu datalarla şu an yürürlükteki sarsıntı yönetmeliğine nazaran Antalya’da beklediğimiz bir zelzelede, minarenin taşıyıcı sistemi ve minarede kullanılan gereçler (doğal taş, tuğla, harç, çini ve ahşap) ele alındığında, kelam konusu yapının beklenen zelzele kuvvetlerini taşıyamayacağı sonucuna vardık” diyerek aktardı.
Yivli Minare’de bulunan eğilme, tarihteki zelzelelerin sebep olabilme ihtimali üzerine konuşan Prof. Dr. Ramazan Özçelik, “Yapım basamağında eğik yapılma ihtimali olmuş olabilir. Üzerine oturduğu yer zati eğimli bir bölge, hasebiyle yerdeki eğimden kaynaklı olarak tabanda birtakım çökmeler meydana gelmiş olabilir. Bu eğime meydana gelmiş sarsıntılar de sebep olmuş olabilir. Çeşitli ihtimaller var lakin bunun net bir karşılığını bulmak çok kolay değil” dedi. Bölgede sık sık onarım çalışması yapılması hakkında da fikirlerini belirten Prof. Dr. Ramazan Özçelik, “Restorasyon çalışmalarına bakıldığında eğim verecek kadar yapıya bir müdahale kelam konusu değil. Yani ufak tefek modüllerin onarılması, destek yapılması o eğilmeyi sağlayacak derecede bu binaya tesir edemez, mümkün değil” diye konuştu.
365 GÜNLÜK ÖLÇÜMLERLE GÖZLEMLENEBİLİR
Yivli Minare de bulunan eğimin hangi süratte ve nasıl gerçekleştiğinin bilinmemesi üzerine konuşan Prof. Dr. Ramazan Özçelik, “Yapısal müşahede dediğimiz çalışmaları yapmamız lazım. Bu türlü bir fikrimiz var lakin bu cins çalışmaları hayata geçirmek sahiden çok sıkıntı oluyor. Çok hassas sensörlerle bu yapılar üzerindeki birtakım bölgelerden 7-24, 365 gün ölçüm alarak yapıların rastgele bir hareket halinde olup olmadığını gözlemleyebiliyoruz. Yani yapının mevcut hareket durumunu matematiksel olarak sayısal bilgiye dökebiliyoruz. Türkiye’deki nitelikli tarih eserler için bu yapısal müşahede çalışmalarının yapılması gerekiyor. Lakin günümüzde bu çalışmalar ne yazık ki epey hudutlu sayıdadır” diyerek eksikliklerden bahsetti.
Yivli Minare’nin güçlendirilmesi konusunda ise onarım çalışmalarında yanlış bir algı olduğunu belirten Prof. Dr. Ramazan Özçelik, “Restorasyon çalışması yapıldığı vakit güya bu yapıların sarsıntıya karşı dayanıklılığın artırıldığı üzere bir yanlış algı oluşuyor. Onarım çalışması yapmak, olağan görselini eski halini getirmeye yönelik bir çalışma oluyor genelde. Yani yapının taşıyıcı sistemine tesir eden zelzeleye dayanıklılığını artıran bir çalışma olmuyor. Aslında dikkat edilmesi gerekiyor, bir onarım işi yapılırken mümkünse hem görsel açıdan hem de zelzeleye dayanıklılık açısından olmak üzere iki işin birden yapılması gerekiyor” diyerek ekledi:
“Bu çeşit tarihi yapılarda maalesef güçlendirme çalışmaları yapmak çok sıkıntı. Zira yapıya müdahale etmeniz gerekiyor ve her müdahade yapının görseline negatif tesir oluşturabiliyor. Münasebetiyle güçlendirme çalışmalarında kesinlikle görselinizi bozacak birtakım çalışmalar yapmak zorunda kalıyorsunuz. Bu yalnızca bizim ülkemizdeki tarih yapılar için değil, İtalya’dan Yunanistan’a kadar dünyadaki tarihi yapıların bulunduğu bölgelerde de güçlendirme sürecinde mecburen görseli bozacak birtakım operasyonlar yapmak zorunda kalıyorsunuz. Genelde yapı taşıyıcı sisteminde taşlar, tuğlalar ve bunların ortasındaki harçlar bulunuyor. Yapının yıkılmasını tetikleyen en kıymetli etken çoğunlukla bu tuğlaların ortasındaki harçların çatlamasıdır. Yani bu harçların güçlendirilmesi gerekiyor. Natürel bu sefer de yüksek dirençli harç gereciyle değiştirmeniz kelam konusu oluyor. Fakat bu da ister istemez insanlarda negatif bir algıya sebep oluyor. Zira biz Yivli Minare’nin Selçuklu’dan yani 13. yüzyıldan bu yana ayakta kalıp mevcut haliyle devam ettiğini düşündüğümüz için paha veriyoruz. Oradaki harcı da 2024 yılında geliştirdiğimiz bir kimyasalla değiştirmek istemiyoruz açıkçası.”
EN YAKIN ÖRNEĞİ HATAY’DI
Antik kent yapısı güçlü olan Antalya’da geçmişte yaşanan sarsıntıların ve tsunamilerin izleri görülüyor. Yapılan çalışmayla Yivli Minare’nin sarsıntıya dayanıksız yapı olarak sonuçlanması Kekova Adası’ndan Perge ve Aspendos’a kadar çeşitli antik kentlerde de sarsıntı ve tsunaminin izlerinin olması, bu yapıların da sarsıntıya olan dayanıklılığını sorgulatıyor. Prof. Dr. Ramazan Özçelik ise, “Antalya merkezde Üç Kapılar (Hadrian Kapısı) tarihi eser niteliğini taşıyan öbür değerli bir yer. Onun haricinde Antalya etrafında çok sayıda tarihi yapı bulunuyor. Birçok antik kent var ve bunların içerisinde kısmen yıkılmamış yapılar mevcut. Demre’den tutun Alanya’ya kadar sayısız tarihi eser ve bunların yıkıma uğramamış örneğin Apollon Tapınağı üzere ayakta kalan kıymetli yapısal kısımları var. Değerli olan bence kademeli olarak belli bir sıraya alıp her yıl iki adedini, üç adedini, beş adedini güçlendirip yapısal tamirlerini yapmak. Bu sayede belirli bir vakit sonra bunların birçoklarını kurtarır hale geliriz. Bu yapılar için tedbir almak gerekiyor” diye konuştu.
“Hatay’daki tarihi yapılar, sarsıntıdan sonra yıkıldı” diyen Prof. Dr. Ramazan Özçelik, “Bunların hepsine baktığınızda kimilerini kurtarabilirdik. Doğal hepsini bir anda kurtarmak çok kolay bir şey değil lakin kimilerini da kurtarabilirdik. Ben Hatay’da sarsıntıdan sonra kendi araştırmamda gördüm. Gerek ibadethaneler gerek öteki tarihi yapıların yıkılması kültürümüzün korunması açısından epey negatif bir sonuç olarak karşımıza çıkıyor. Bu yapıları koruyamamış olmak epeyce üzücü. Bir zelzele olduğunda gerek tarihi yapıtların ve gerekse kullanmakta olduğumuz yapıların yıkılması durumunda ‘Ben demiştim’ demek vicdanen çok da tatmin edici bir durum değil” dedi. Prof. Dr. Ramazan Özçelik, güçlendirme çalışmasıyla bu risklerin ortadan kaldırılması gerektiğini, Yivli Minare üzere öbür bir yapı olmadığının altını çizdi.
SORUN MİNARELERİN İMAL KADEMESİNDE MI?
Eğik olan tek minare Yivli Minare de değil. Yine Selçuklu döneminde Alaaddin Keykubat’ın babası I. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından 1221-1236 yıllarında yaptırılan Kızıl Minare’de de misal sorun bulunuyor. Aksaray’ın kent merkezinde yer alan ve vakitle ismi Eğri Minare olan Kızıl Minare Horasan harcıyla yapıştırılmış kırmızı tuğlalardan yapılan, bir şerefesi ve 92 basamağı olan Eğri Minare’nin de yüksekliği Yivli Minareyle benzerlik taşıyor. Türkiye’nin Pisa Kulesi olarak bilinen ve 30,6 metre olan Selçuklu mimarisinin eşsiz örneklerinden biri olan Eğri Minare yıkılma tehlikesiyle karşı karşıya olması nedeniyle 1973 yılında çelik halatlarla bağlandı.
MİMAR SİNAN’IN YAPITI SELİMİYE DE EĞRİ MİYDİ?
İddialara nazaran Mimar Sinan’ın ustalık yapıtı olarak bilinen Selimiye’de de emsal bir olay yaşanmıştı. Selimiye’nin inşaatı esnasında karşısında oyun oynayan küçük çocukların yanından geçerken küçük bir çocuğun arkadaşına, “Şu minare eğri yapılmış” dediğini duyan Mimar Sinan ise çocuğa, “Göster bakalım hangi minare eğri olmuş” deyince, küçük çocuk eliyle işaret ederek “Şu sağ taraftaki minare eğri” diye göstermişti. Mimar Sinan çocuğun yanında ustalara talimat vererek “Bize bir halat getirin” diyerek halatın bir ucunu minareye bağlatmıştı.
Koca Sinan küçük çocuğu yanına çağırarak ona şu sözleri söyledi: “İşçiler artık halatı çekerek minareyi düzeltecekler. Minare düzelince sen de ‘Tamam’ diyerek bizleri uyar.” Emekçiler halatı çekmeye başladıktan sonra çocuk, “Tamam, düzeldi” diye uyardı. Mimar Sinan çocuğa “Şimdi büsbütün düzeldi mi?” diye sorunca, çocuk da “Evet, düzeldi. Artık daha hoş oldu” diye karşılık verdi. Olaya mana veremeyen ustalar minarenin neden düzeltilmeye çalışıldığını merak edince Mimar Sinan bu merakı şöyle giderdi:
“Bu küçük çocuğun başındaki minarenin eğriliğini düzeltmeseydik, caminin yanından geçtiğinde hoşluğunu göremezdi. Başındaki minarenin eğriliğine takılır kalırdı. Aslı astarı olmasa bile, dedikodular tedbir alınmazsa iz bırakırlar. Böylelikle caminin ismi da eğri minareli cami olarak yayılırdı.”