Dünyada koronavirüs, çip krizi, güç krizi, besin krizi üzere sıkıntılar enflasyon başta olmak üzere işsizlik, büyüme, kamu borçları, borçlar istikrarı üzere mevzularda bütün ülkelerde tesirli oluyor. Her ülkenin bu krizden aldığı hisse değişirken ekonomist Mahfi Eğilmez de dikkat çeken değerlendirmelerde bulundu.
Kişisel blogunda yayımladığı yazıda “Bugün global krizin üçüncü aşamasındayız” diyen Eğilmez, “Çok daha sıkıntı günler kapıda” diye yazdı.
İşte Eğilmez’in o yazısı…
“ÇOK DAHA SIKINTI GÜNLER KAPIDA”
Yedi yıl evvel bu blogda yayınlanan ‘Kapitalizmin Sonu mu Geliyor?’ başlıklı yazımda şöyle yazmıştım: “Kapitalizmin artık bütün dünyayı kapsaması, devre dışında kalıp da krizi dengeleyebilecek iktisat bulunmadığını bize gösteriyor. İşte bu yüzden global kriz bir döngüsel krize dönüşebilme potansiyeline sahip bulunuyor. Şayet bu türlü bir döngüsel krize dönüşürse içinden çıkılmaz bir hal alabilir, büyüdükçe, yaygınlaştıkça esnekliğini kaybeden kapitalizm birinci defa çökme muhtemelliğine yakın bir görünüm içinde bulunuyor.”
Bugün global krizin üçüncü basamağındayız ve evvelki yıllarda sistemi dengeleyen gelişmekte olan ekonomiler de krizin içine girmiş durumdalar.
GELİŞMİŞ İKTİSATLARIN DURUMU ÇOK SIKINTILI
Gelişmiş ekonomiler, global krizle birlikte girdikleri kahırlardan ortadan 14 yıl geçmesine, para arzını inanılmaz seviyelere çıkarmalarına, bütçeden iktisada büyük dayanaklar vererek borç yüklerini neredeyse taşınamayacak seviyeye getirmelerine rağmen çıkamadıkları üzere bugün daha da sıkıntı durumda görünüyorlar. Aşağıdaki tablo gelişmiş iktisatların en büyüklerinin bugünkü göstergelerini gösteriyor (kaynak: https://tradingeconomics.com/ )
Büyüme bilgilerine bakarsak Birleşik Krallık, ABD, Avustralya, Güney Kore ve Kanada dışındaki ülkelerde stagflasyona neredeyse girilmiş hatta kimilerinde resesyonun eşiğine gelinmiş olduğunu görebiliriz. Japonya dışındaki bütün ülkelerde, bilhassa İspanya, ABD, İtalya, Kanada ve Almanya’da enflasyon kontrolden çıkma evresinde görünüyor. Gelişmiş ülkeler bir yıl öncesine kadar para bastıkları halde enflasyon yaşamamanın rahatlığı içindeydiler. Bugün görünüm büsbütün değişmiş bulunuyor. Rezerv para basarak ihraç ettikleri paralarla gelişmekte olan ülkelerden para kazanıp onlara yıktıkları enflasyon artık geri dönüyor. Gelişmiş ekonomiler bugün artık büyüme mi enflasyon mu seçeneğiyle karşı karşıyalar. Mali sıkılaştırmaya gitmezler ve faizi artırmazlarsa enflasyon yükselecek, nakdî sıkılaştırmaya gidip faizi artırırlarsa büyüme düşecek hatta küçülme (resesyon) gelecek.
Gelişmiş ülkeler, işsizlik konusunda bugün prestijiyle nispeten rahat görünüyorlar ancak şayet nakdî sıkılaştırma ve faiz artışına girerlerse düşen büyümeyle birlikte işsizlik oranları da kaçınılmaz formda artacak.
Gelişmiş iktisatların bütçe istikrarları tam manasıyla bir faciayı yansıtıyor. Çoklukla tavan olarak kabul edilen yüzde 3’lük Maastricht kriterini tutturabilen gelişmiş ülke yok. ABD, Birleşik Krallık ve İspanya tarihi rekor düzeyindeler. Ülküye en yakın durumda Almanya görünüyor. Bilhassa salgın periyodunda yapılan yüksek kamu harcamaları, vergi indirimleriyle bütçeler büsbütün dağılmış bulunuyor. Buna karşılık ABD ve Birleşik Krallık dışında cari açık sorunu olan gelişmiş ülke yok.
Küresel krizin yarattığı ağır tahribatı en açık biçimde yansıtan gösterge kuşkusuz kamu borç yükü (kamu kısmı borç stoku / GSYH.) Avustralya ve Güney Kore’yi (belki Almanya’yı da) hariç tutarsak bütün gelişmiş iktisatların tam manasıyla bir kamu kısmı borçluluk batağında olduğunu görebiliriz. Bu durum artık borç alarak sistemi ayakta tutma imkanının tükendiğini gösteriyor. 1980’lerde büyük problemler yaratmaya başlamış olan Latin Amerika ekonomilerinin borç problemini çözmek için uygulamaya konulan Braddy Planı’nın üzerinden 40 yıla yakın mühlet geçtikten sonra gelişmiş iktisatların kurtarılması gereken ülkeler durumuna düşmüş olması ironik bir durum.
GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DE ISTIRAP BÜYÜYOR
Küresel krize girildikten itibaren ABD, Euro Bölgesi, Japonya ve Birleşik Krallık faiz düşürmeye ve nakdî gevşemeye yöneldiler. Bu yolla ekonomilerini canlı tutmayı hedeflediler. Bu yaklaşımın en büyük riski enflasyonun alıp başını gitmesiydi. Bu sorunu da sermaye hareketlerinin özgürlüğüyle aştılar. Artırdıkları para arzı içeride kullanılmadı, yatırım fonları aracılığıyla daha fazla faiz geliri elde etmek hedefiyle yüksek getiri veren gelişmekte olan ülkelere yöneldi. Böylelikle enflasyonun gelişmiş ülkeleri etkilemesi engellenmiş oldu. Vakit içinde ekonomiler düzelince mali sıkılaştırma ve faiz artırımlarıyla yavaş yavaş para arzının azaltılması planlanmıştı. Covid 19 salgını bu planları alt üst ettiği üzere gelişmekte olan ülkelerin de ağır darbeler almasına ve düşünce içine yuvarlanmasına yol açtı. Aşağıdaki tablo gelişmekte olan ülkelerin en büyüklerinin bugünkü göstergelerini sergiliyor (kaynak: https://tradingeconomics.com/ )
Suudi Arabistan, Türkiye ve Endonezya dışında gelişmekte olan ülkeler büyüme ivmelerini kaybetmiş görünüyorlar. Bilhassa bir vakitler yüzde 10’un üzerinde büyüyen Çin’in stagflasyona girmiş olması global sistem için önemli bir sorun. Birçok alanda dünyanın adeta üretim deposu pozisyonundaki Çin’in bu düşüşü bütün global sistemi tehdit ediyor. Her ne kadar yüzde 4,1 büyüyor görünse de bu oran Hindistan için hayli düşük kabul edilebilecek bir oran.
Enflasyon oranlarına bakarsak orada durum daha karışık bir görünüm veriyor. Suudi Arabistan, Çin ve Endonezya enflasyonda meselesiz görünüyorlar. Buna karşılık Türkiye ve İran hiper enflasyona gerçek ilerliyor. Rusya, savaş başladıktan sonra yüzde 20’ye yaklaşan enflasyonu merkez bankasının faizi yüzde 20’ye çıkarmasıyla aşağıya döndürmeyi başardı.
İşsizlikte Alışılmış yüksek işsizlik sorunu olan Güney Afrika ile Türkiye problemli görünüyor olsa da büyümedeki düşüşlerin devam etmesi halinde bütün ülkelerde işsizlik sorun olmaya başlayacak.
Bütçe açığının en önemli boyuta yükseldiği ülkeler Suudi Arabistan, İran, Hindistan ve Güney Afrika. İran’ın ambargo nedeniyle petrolünü rahat satamamasına karşılık Suudi Arabistan’ın sahip olduğu büyük petrol rezervine ve petrol fiyatlarının yükselmiş olmasına rağmen nasıl bu kadar bütçe açığı verdiği sorusunun karşılığını bulmak kolay değil.
Gelişmekte olan ülkeler açısından tahminen de en problemsiz kalen cari istikrar. Rusya, Güney Afrika, Meksika, Çin ve Endonezya cari fazla, başkaları cari açık veriyor.
Kamu borç yükü için yüzde 60’lık tavanı (Maastricht kriteri) hakikat eşik kabul edersek sıkıntılı olan ülkeler; Brezilya, Hindistan, Güney Afrika, Çin olarak karşımıza çıkıyor.
Özetle söylememiz gerekirse gelişmekte olan ülkeler, gelişmiş ülkeler kadar olmasa da artık önemli ezalar içine girmeye gerçek süratle ilerliyorlar.
KÜRESEL KRİZDEN SONRA GELİŞEN OLAYLAR: SALGININ YARATTIĞI PROBLEMLER, TEDARİK ZİNCİRİNDE KIRILMALAR, GÜÇ FİYATLARINDA ARTIŞLAR
2008’de ABD’de evvel finansal kriz olarak başlayan sonra gerçek bölüme de yayılarak globalleşen kriz bütün dünyada önemli ekonomik meseleler ortaya çıktı. Bu meseleler gelişmiş ülkelerin para arzını artırarak yani nakdî genişleme ve düşük faiz yaklaşımıyla çözülmeye çalışıldı. Enflasyon yaratmadığı sürece bu yaklaşım başarılı göründü. Ne var ki basılan paraları geri çekmeye fırsat kalmadan bir seri kahır daha ortaya çıktı ve enflasyon yaratan süreç başladı.
2020 yılında Çin’de başlayıp bütün dünyaya yayılan Covid 19 salgınıyla birlikte bu defa tedarik zinciri kırılması sorunu ortaya çıktı. Tedarik zinciri, eserin üreticiden, toptancıya, oradan dağıtıcıya/ perakendeciye ve sonunda da tüketiciye ulaşmasını kapsayan sürece verilen isimdir. Bu zincirin görünmeyen kesimleri ortasında eserin satış süreci, stok idaresi, gereç satın alınması, dağıtım sürecinin planlanması ve müşterilere sunulan hizmetler de yer alır. Bu zincirde Covid 19 salgınıyla birlikte ortaya çıkan aksamalar; eserin talep edildiği yerde sunulamamasından, yani arz yetersizliğinden eserin fiyatının artmasına hatta kalitesinin düşmesine kadar birçok sıkıntıya neden oldu. Emtia fiyatlarında görülen büyük sıçramalarda bu kırılmanın kıymetli tesiri bulunuyor.
Petrol ve doğalgaz başta olmak üzere bütün güç kaynaklarının fiyatlarında devir boyunca yaşanan inişler ve çıkışlar Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmek üzere giriştiği savaşla birlikte önemli artışlara dönüştü. Bu artışlar, üretimin de darbe almasına ve hasebiyle aslında tedarik zinciri kırılmasıyla ortaya çıkan fiyat artışlarının takviye bulmasına yol açtı.
Bütün bunlar gelişmekte olan ülkelerin de global krizin kesimi olmasıyla sonuçlandı. Başta Çin olmak üzere bütün gelişmekte olan ülkeler artık global krizin hem tesiri altında hem de krizin etkileyicisi durumunda bulunuyor.
Özetle söylemek gerekirse global sistem bugün son derecede ağır tehditler altında görünüyor.
BU KRİZDEN ÇIKIŞ HİÇ KOLAY DEĞİL
14 yıldır süregiden global kriz, kapitalizmin bugüne kadar karşı karşıya olduğu krizler içinde en ağırı olarak karşımızda duruyor. Nakdî genişleme ve faizi düşürerek sorunu ertelemeyi seçen sistem çok daha ağır bir duruma gelmiş bulunuyor.
Ekonomilerin buraya gelmesinin pek çok nedeni var kuşkusuz: Nüfusun çok artmış olması, neoliberalizmin kural tanımaz kâr güdülü yaklaşımları, etik bedellerin yıpranması, büyümenin her şeyin üzerine çıkmış olması, etrafın bozulması, Covid 19 salgınının tesiri vs.
Küresel Finans Krizi kitabımda (2008) şimdi daha krizin birinci yılında bu krizden çıkışın etik ile kontrol ortasında gerçek bir istikrar yaratılmasına bağlı olduğunu vurgulamıştım. Geçtiğimiz 14 yılda bu sağlanamadı. Tam aksine panik halinde tahliller üretildi ve sorun ertelendi. Bugün gerek gelişmiş ülkelerde gerekse gelişmekte olan ülkelerde servet tesiri, öne çekilmiş talep, paradan kaçma üzere tesirlerle talep canlılığını koruyor ve ekonomileri ayakta tutuyor. Ne var ki artık tümüyle bir balona dönüşmüş bulunan kapitalist sistemin bu formda sonsuza kadar sürmesi mümkün değil.
Ne yazık ki dünyayı çok daha sıkıntı günler bekliyor.
TÜRKİYE’NİN DURUMU
2002 krizi sonrasında IMF takviyesinde yeni bir iktisat programını uygulamaya koyan Türkiye, uyguladığı bu program sayesinde krizden süratle çıktı. 2002 sonunda yaşanan iktidar değişimine rağmen yeni gelen iktidar da IMF programını aksatmadan uyguladı. Bu program bankaların ve finans sisteminin güçlendirilmesi, kamu kısmı mali disiplininin sağlanması sonucu bütçe açıklarının düşürülmesi ve kamu kesitinin borçlanma gereğinin düşürülmesi üzere iki değerli temele dayanıyordu. Bu iki alandaki düzenlemeleri izleyerek Türkiye, AB ile tam üyelik müzakerelerine başladı ve sırf 2006 yılında bütün Cumhuriyet devri mühletince gelen direkt yabancı sermaye toplamından yüzde 30 fazlası geldi. Yabancı sermayenin bu ilgisi yaklaşık on yıl azalarak da olsa sürdü. Türkiye bu devir boyunca cari fazlasından daha çok döviz girişi yaşadı. Bunun sonucunda TL güçlendi, dolarizasyon yüzde 57’den yüzde 29’a geriledi, bütçe açıkları azaldı, enflasyon ve faizler süratle düştü, büyüme yüksek seviyeye çıktı, GSYH büyüklüğü üç katına yükseldi. Periyodun tek sorunu cari açığın yüksekliğiydi.
2008 ortasında IMF programı bitti ve IMF ile devam edilmeme kararı alındı, akabinde AB ile alakalar bozulmaya başladı, yabancı sermaye girişi yerini dış borçlanmaya bıraktı. Yapılması gereken yapısal ıslahatlar yapılmadığı üzere mevcutlar da yavaş yavaş bozulmaya başladı. İktisattaki bozulmanın yanı sıra geçmişte yapılmış toplumsal ve siyasal reformlardaki bozulmalar düzeltilecek, ileri götürülecek yerde tam bilakis geriye götürüldü.
Bugün gelinen noktada Türkiye, dünyanın en yüksek enflasyonlarından birisine sahip, cari açığı ve bütçe açığı büyüyen, CDS primi dünyanın en riskli üç ülkesinden birisi seviyesinde bulunan, dış kaynak bulamayan ve durumu swap mutabakatlarıyla yönetim etmeye çalışan bir iktisat görünümündedir.
Türkiye 2003 – 2010 ortasında yükselen piyasa ekonomileri ortasında yıldızdı. 2014 – 2018 ortasında bu pozisyonunu yitirerek düşüşe geçti, 2018’den sonra bu iktisatların en umutsuzları ortasına girdi. Özetle Türkiye, 2003 – 2022 ortasında bir kuyruklu yıldız üzere parlayıp kayboldu.
Türkiye’nin tekrar bir çıkışa geçmesi için yapılması gerekenler iktisatla ilgili adımların çok ötesinde bir gayret gerektiriyor. Toplumsal, siyasal ve ekonomik alanların tamamında hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığının yerleştirilmesinden başlayarak eğitimin bilimsel temele dayandırılmasına, güçler ayrımına, niyet ve söz özgürlüğüne dayalı bir demokrasinin yerleştirilmesine, laikliğin oturtulmasına, vergi ve teşvik sistemlerinin değiştirilmesine kadar uzanan bir yapısal ıslahatlar paketinin uygulamaya konulması gerekiyor.