Zelandiya: Bulunması 375 yıl süren yeni kıta

Getty Images

Yıl 1642 idi ve Abel Tasman’ın bir gayesi vardı. Gösterişli bıyıkları ve gür keçi sakalıyla bu tecrübeli Hollandalı denizci, güney yarımkürede uçsuz bucaksız bir kıtanın varlığından emindi ve onu bulmaya kararlıydı.

Avrupalılar o devirlerde dünyanın bu kısmını pek bilmiyor, fakat orada büyük bir kara kesimi olduğuna inanıyorlardı. Antik Roma’dan beri süren bu inancın hakikat olup olmadığını görme vakti gelmişti.

Tasman 14 Ağustos’ta iki küçük gemiyle Endonezya’nın başşehri Jakarta’dan yola çıktı, batıya, sonra güneye, daha sonra da doğuya giderek Yeni Zelanda’nın Güney Adası’na vardı. Lokal Maori halkıyla birinci müsabakası pek de âlâ geçmedi: İkinci gün birkaç Maori yerlisi kanoyla iki Hollanda gemisi ortasında bildiri taşıyan küçük tekneye çarptı. Dört Avrupalı öldü. Avrupalılar bunun üzerine 11 kanoyu top ateşine tuttu.

Bu, Tasman’ın kendine biçtiği misyonun sonu oldu. Olayın meydana geldiği yere Katiller (Moordenaers) Körfezi ismini verdi ve bulduğu yeni topraklara ayak bile basmadan ülkesine geri döndü. Güneydeki büyük kıtayı keşfettiğine inanıyordu, fakat hayallerindeki üzere bir yer değildi. Bir daha da oraya gitmedi.

Tasman farkında değildi ancak başından beri haklıydı. Hakikaten de kayıp bir kıta vardı.

2017 yılında bir küme jeolog, Maori lisanında Te Riu-a-Maui’yi, yani Zelandiya’yı keşfederek manşetlere çıktı. Bu 4,9 milyon kilometrekarelik geniş kıta, Madagaskar’ın yaklaşık altı katı büyüklüğündeydi.

Ansiklopediler, haritalar ve arama motorları yalnızca yedi kıta gösteriyordu fakat jeologlar, kendilerinden emin bir halle sekizinci kıtayı bulduklarını açıkladı. Bu kıta birebir vakitte dünyanın en küçük, en ince ve en genç kıtası.

Sorun şu ki, yüzde 94’ü su altında ve okyanusun tabanından yalnızca Yeni Zelanda üzere birkaç ada su yüzüne çıkıyor. Aslında başından beri gözler önündeydi, lakin görülememişti.

Zelandiya’yı keşfeden takımdan, Yeni Zelanda Kraliyet Araştırma Enstitüsü GNS Science’da jeolog olan Andy Tulloch, “Bu, aslında çok bariz bir şeyin ortaya çıkarılmasının ne kadar vakit alabileceğini gösteren bir örnek,” diyor.

Zelandiya’nın keşfi yalnızca başlangıçtı. Ortadan geçen vakte karşın, kıta hala 2 kilometre suyun altında gizemini koruyor. Nasıl oluşmuştu? Orada hangi canlılar yaşıyordu? Ne kadar müddettir su altında? Soruların birden fazla hala karşılıksız.

Zahmetli bir keşif

Zelandiya’yı incelemek daima sıkıntı oldu.

Tasman’ın 1642’de Yeni Zelanda’yı keşfetmesinden bir asırdan fazla bir mühlet sonra, İngiliz harita imalcisi James Cook güney yarımküreye gönderildi. Resmi vazifesi, Güneş’in ne kadar uzakta olduğunu hesaplamak için Venüs’ün Dünya ile Güneş ortasından geçmesini gözlemlemekti.

Reuters 1770 yılında ayak bastığı Avustralya’da Kaptan James Cook’un heykeli

Ancak yanına, birinci vazifesini tamamladıktan sonra açması için bir mühürlü zarf da verilmişti. Bu zarfta çok kapalı bir misyonu daha olduğu bildiriliyor, muhtemelen üzerinden geçmiş olduğu güney kıtasını keşfetmesi isteniyordu.

Zelandiya’nın varlığına dair birinci gerçek ipuçları, 1895’te Yeni Zelanda’nın güney kıyıları açıklarındaki adaları araştırmak için bir seyahate çıkan İskoç tabiat bilimci Sir James Hector tarafından bulundu.

Hector adaların jeolojisini inceledikten sonra, Yeni Zelanda’nın “güney ve doğuya kadar uzanan ve artık sular altında olan büyük bir kıta alanının doruğundaki bir dağ zincirinin kalıntısı” olduğu sonucuna vardı.

Bu erken keşfe karşın, beklenen Zelandiya kıtası hakkındaki bilgiler belirsizliğini korudu ve 1960’lara kadar pek bir şey yapılmadı.

2017’deki araştırmaya öncülük eden GNS Science’tan jeolog Nick Mortimer, “Bu alanda işler hayli yavaş yürüyor” diyor.

1960’larda jeologlar nihayet bir kıtanın nasıl tanımlanması gerektiği konusunda anlaştı: “Yüksek rakımlı, çok çeşitli kayaçlara ve kalın bir kabuğa sahip jeolojik bir alan” olması gerektiğini söylediler.

Bu, jeologlara üzerinde çalışacak bir şey verdi – şayet delil toplayabilirlerse, sekizinci kıtanın gerçek olduğunu ispat edebileceklerdi.

Yine de işler ilerlemiyordu. Bir kıta keşfetmek güç ve değerliydi; Mortimer’ın dediğine nazaran çok da aciliyet taşımıyordu.

1995’te Amerikalı jeofizikçi Bruce Luyendyk bölgeyi tekrar bir kıta olarak tanımladı ve buraya Zelandiya ismini vermeyi önerdi.

BBC

Aynı sıralarda, “Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi” yürürlüğe girdi ve nihayet Zelandiya’yı araştırmak için önemli bir motivasyon çıktı.

Sözleşme kıyı ülkelerinin, karasularının başlangıcından itibaren 200 deniz miline kadar uzanan Münhasır Ekonomik Bölgelerinin ötesinde “genişletilmiş kıta sahanlığı” talep edebileceğini ve bu alandaki tüm petrol ve madeni zenginliklerden yararlanabileceğini belirtiyordu.

Yeni Zelanda daha büyük bir kıtanın modülü olduğunu kanıtlayabilirse, bu alan altı kat daha fazla olacaktı.

Birdenbire bölgedeki araştırma ve keşif seyahatlerine sağlanan mali takviyeler ve vakitle da bulunan ispatlar arttı. Toplanan her taş kesimi Zelandiya’nın varlığını ispat etme çalışmalarına katkıda bulunuyordu.

Deniz tabanının haritasını çıkarmak için, yerkabuğunun farklı bölgelerinde yer çekimindeki küçük değişiklikleri belirlemekte kullanılan uydu bilgileri araştırmalara son noktayı koydu.

Bu teknoloji ile Zelandiya neredeyse Avustralya kadar büyük, biçimsiz bir kütle olarak açıkça görülebiliyordu.

Yeni kıta nihayet dünyaya kanıtlanmıştı.

Üzerinde Yeni Zelanda’nın yanı sıra, Fransız kolonisi Yeni Kaledonya ve Avustralya’nın küçük Lord Howe Adası ile bir vakitler bir 18’nci yüzyıl kaşifinin “bir tekne büyüklüğünde görünüyor” dediği Ball’s Pyramid ismindeki volkanik ada da bulunuyordu.

Gizemli üstün kıtanın uzantısı

Zelandiya aslında 550 milyon yıl evvel oluşan harika kıta Gondwana’nın kesimiydi. Lakin yaklaşık 105 milyon yıl evvel, daha tam anlaşılamayan bir nedenle Gondwana’dan uzaklaşmaya başladı.

Kıtalarda yerkabuğunun derinliği genelde 40 kilometre, okyanuslarda ise yaklaşık 10 kilometre oluyor.

Zelandiya Gondwana’dan ayrılırken o kadar zorlandı ve gerildi ki yerkabuğu artık yalnızca 20 kilometre derinliğinde.

Jeologlar su altında olmasına karşın, bulunan kaya çeşitleri nedeniyle Zelandiya’nın bir kıta olduğunu biliyorlar. Kıtaların yerkabuğu granit, şist ve kireçtaşı üzere magmatik, metamorfik ve tortul kayalardan oluşma eğilimindeyken, okyanus tabanı ekseriyetle yalnızca bazalt üzere magmatik kayalardan oluşuyor.

Getty Images Harika kıta Gondwana parçalandığı vakit, modülleri bütün dünyaya sürüklendi. Gondwana’nın eski bitkilerinin birçok hala Avustralya’daki Dorrigo ormanında yaşıyor

Sıra dışı oluşumu Zelandiya’yı jeologlar için enteresan bir hale getiriyor. Örneğin bu kadar ince bir kıta olduğu halde parçalanmamasının nedeni hala bilinmiyor.

Ne vakit suya battığı da bir öteki sır. Şu anda su düzeyinin üzerinde olan kısımları Pasifik ve Avustralya tektonik plakalarının birbirlerini ittirmesiyle oluşan yükseltiler. Jeolog Andy Tulloch, birkaç küçük ada dışında geri kalanı daima su altında olan bir kıta mı olduğu, yoksa bir vakitler büsbütün kuru toprak mı olduğu konusunda görüş ayrılıkları olduğunu söylüyor.

Bu da alışılmış Zelandiya’da hangi çeşit canlılar yaşadığını gündeme getiriyor. Ilıman iklimi ve 101 milyon kilometrekareyi bulan geniş topraklarıyla Gondwana pek çok bitki ve hayvan cinsinin bulunduğu bir yerdi. Ortalarında gelmiş geçmiş en büyük hayvanlardan titanozorlar da vardı. Pekala sanki, Zelandiya’nın kayalarında bu hayvanların kalıntıları olabilir mi?

Dinozorların peşinde

Güney yarım kürede nadiren fosilleşmiş kara hayvanları bulunuyor lakin 1990’larda Yeni Zelanda’da birtakım fosiller bulundu.

Aralarında uzun kuyruklu, uzun boyunlu bir dinozor olan soropod; gagalı, otçul dinozor hisilofodon ve zırhlı bir dinozor çeşidi olan ankilozor kalıntıları da vardı.

2006’da Güney Adası’nın yaklaşık 800 kilometre doğusundaki Chatham Adaları’nda büyük bir etçil hayvanın ayak kemiği bulundu. Bütün fosiller, Zelandiya’nın Gondwana’sdan kopmasından sonrasına tarihleniyordu.

Getty Images Madagaskar’da artık soyu tükenmiş olan fil kuşu Aepyornis

Ancak bu Zelandiya’nın büyük bir kısmında dinozorlar bulunduğu manasına gelmiyor.

Wellington’daki Victoria Üniversitesi’nde Jeofizik ve Tektonik Profesörü olan Rupert Sutherland, “Kesintisiz arazi olmadan kara hayvanları bulunup bulunamayacağı ve bu türlü bir arazi yoksa hayvanların da yok olup olmayacakları hakkında uzun bir tartışma var” diyor.

Bir de Yeni Zelanda’nın en tuhaf ve en sevilen hayvanlarından olan Kivi kuşunun gizemi var. Tavuk büyüklüğünde, uçamayan bir kuş bu. En yakın akrabasının, 800 yıl öncesine kadar Madagaskar ormanlarında yaşayan dev fil kuşu olduğu düşünülüyor.

Bilim insanları iki kuşun ortak ceddinin Gondwana’da yaşayan bir kuş tipi olduğuna inanıyor. Gondwana’nın büsbütün parçalanması 130 milyon yıl sürdü, lakin kesimleri tüm dünyaya yayılarak Güney Amerika, Afrika, Madagaskar, Antarktika, Avustralya, Arap Yarımadası, Hint Yarımadası ve Zelandiya’yı oluşturdu.

Bu da Zelandiya’nın en azından bir kısmının daima su üzerinde olduğu izlenimi uyandırıyor. Lakin 25 milyon yıl evvel tüm kıtanın ve büyük olasılıkla Yeni Zelanda’nın tamamının suya battığı düşünülen periyot hariç. Sutherland, bütün bitki ve hayvanların daha sonra koloni haline gelmiş olması gerektiğini söylüyor.

BBC Yeni Zelanda, Zelandiya’nın en yüksek noktalarından

Doğrudan Zelandiya’nın deniz tabanından fosil toplamak mümkün olmasa da, bilim insanları sondajla fosillere ulaşabiliyor.

2017 yılında, bir takım bölgede şimdiye kadarki en kapsamlı araştırmalardan birini yaptı ve altı farklı yerde sondajla deniz tabanının 1.250 metre derinliğine indi. Aldıkları örneklerde, kara bitkilerinin polenleri ve sıcak, sığ denizlerde yaşayan organizmaların üreme hücreleri ve kabukları bulundu.

“Eğer derinliği yalnızca 10 metre üzere olan bir su varsa, etrafta kara olma ihtimali de yüksek” diyen Sutherland, polen ve spor ismi verilen üreme hücrelerinin varlığının Zelandiya’nın sanıldığı kadar sular altında olmayabileceğine işaret ettiğini belirtiyor.

Jeolojik kıvrım

Zelandiya’nın biçimi de gizemini koruyor.

Sutherland, “Yeni Zelanda’nın jeolojik haritasına bakınca, dikkat çeken iki öge var” diyor. Bunlardan biri Güney Adası’nda uzaydan bile görülebilen Alp Fayı.

İkincisi Yeni Zelanda’nın da jeolojik olarak ortada bükülen yatay bir çizgi ile bölünmesi. Burası Pasifik ve Avustralya tektonik plakalarının birleştiği nokta ve güya biri aşağı ucunu eline alıp da bükmüş üzere görünüyor.

Bir öteki deyişle o noktaya kadar devamlılık gösteren kaya silsileleri devam etmiyor ve neredeyse dik açıyla dönüyor.

Tektonik plakaların hareket ettiği ve bunları değiştirdiği söylenebilir lakin bunun nasıl ve ne vakit olduğu hala bilinmiyor.

Sutherland, “Her şey suyun 2 kilometre altında, örnek almanız gereken katmanlar da tıpkı vakitte deniz tabanının 500 metre derinliğinde olunca, keşif yapmak çok güç” diyor:

“Çok vakit, para ve uğraş gerekiyor.”

Tasman’ın araştırmasından yaklaşık 400 yıl sonra bile sekizinci kıta ile ilgili daha öğrenecek çok şey var.