Yılmaz Yeniler*
“Göğsünde tutarak beni toprağa göm” tabirinin de yer aldığı tablette kendisinden sonra torunu Muršili’nin tahta geçmesini vasiyet eden Hitit hükümdarı I. Hattušili, tıpkı vakitte Muršili’nin yeterli yetiştirilmesini de emrediyordu. Edindiği acı deneyimlerden sonra karar kıldığı Muršili’ye öğütleriyse, ardıllarına miras kalması gereken bedelleri hatırlatmaya yönelikti. Bu kıymetler; merhametin yanı sıra yargılarda adaleti, uygun bir yaşa gelindiğinde savaşta kahramanlık göstermeyi içeriyordu. Bir diğer dikkat çeken öğüt, yaşlanıncaya kadar az yemek olarak söz edilebilecek ölçülülük ve özdenetimdi. Hattušili şöyle diyordu:
“Şimdiye dek ailemden hiç kimse isteğimi kabul etmedi. Muršili sen onu kabul et! Babanın kelamlarını koru! Babanın kelamlarını korursan ekmek yiyeceksin, su da içeceksin! Yüreğine olgunluk çağı gelince, günde iki kere, üç kere ye! Kendine âlâ bak! Yüreğine yaşlılık çökünce, doyuncaya kadar ye! O vakit babanın kelamını bir kenara at!”
Bu cümleleri bir erkeğin öteki bir erkek için yazdırdığı düşünüldüğünde ne değişik bir tesadüf ki Hititçenin çözülmesinde büyük rol oynayan “ekmek” ve “su” sözlerinin, dolaylı olarak bir “erkeklik” haline de ışık tuttuğu fark edilir. Kelam konusu vasiyet kaydı üzerinden bakıldığında Hititlerde normatif erkeklik yapısının kilit bileşenleri; yetişkinliğe geçişi kanıtlayan bir özdenetim, dürtüleri dizginleyebilme yetisi ve baba olarak sonraki jenerasyonlara aktarılacak bilgelikti. Yalnız Hattušili’nin vasiyeti özelinde değil, Tunç Çağı’nda Anadolu’nun çeşitli katmanlarında keşfedilmiş pek çok gerecin ülkü erkeklik konusunda hırs ve hazzın dışa dönük tezahürlerini dizginlemek, kuşaklar uzunluğu karşılıklı ilgi ve sadakat göstermek üzere pratiklerde bir ortak paydada buluştukları söylenebilir. Bu ortak paydada özdenetim üzere Hitit hükümdarlarına has noktalar olduğu kadar savaşlarda kahramanlık üzere komşu kültürlerle paylaşılan özellikler de vardı. Her halükârda tüm bunlar bir “babalar” dünyası resmediyordu.
Hitit topraklarının her birinin kendi erkek otorite figürüne sahip halkalar içerdiği tahayyül edilebilir. Ailenin başındaki babadan başlayıp hükümdarlar tarafından atanan erkek yöneticilerle yönetim edilen yerleşimlere, oradan da hükümdarın karar sürdüğü coğrafyalara gerçek genişleyen ataerkillik halkaları. Natürel bu halkalar göklere uzanıyordu: Kozmosun modülü ilahların bahşettiği erkeklik halleriyle!
ATAERKİLLİK PİRAMİDİNİ TIRMANARAK ERKEK OLMAK
Günümüzde olduğu üzere kadim Yakındoğu için de “erkek olmak nedir?” sorusu, erkeklerin hem birbirlerinden alakasız hem de bazen birbirleriyle emsal noktaları işaret ettikleri karşılıklar vermelerine yol açan bir soruydu. Bu sorudan yola çıkarak, Antik Yakındoğu’da kültürler ve periyotlar ortasında ortaklaştığı kadar farklılaşan erkeklik halleri olduğunu vurgulamaya çalışalım.
Erkekliğin tüm toplumsal cinsiyet rolleri üzere belli sosyo-politik şartlarda inşa edildiğini unutmamak gerekir. Birebir vakitte piramit üzere dikine yükselen bir inşadır bu. Ataerkil toplum, doğuştan gelen penis varlığı üzere biyolojik özellikler temelinde çocuklara nasıl bayan ya da erkek olunacağını öğretir ve bu öğretilerin içselleştirilmesini ister. Erkeksi ve kadınsı olarak iki kutba ayrıştırılan kıymetler içinde erkeksilik tarafında toplanan her şey daha rasyoneldir. Güçlü, risk alabilen, duygusal davranmayan, yönetme maharetine sahip olmaktır üstünlük getiren. Bir bakıma kamusal alandaki itibarlı mevkilerin erkekler tarafından işgali legalleşir. Böylelikle piramidin altına hakikat konumlanan şahıslar, bu üstünlüğe tabi olmak zorunda bırakılırlar.
Antik Yakındoğu’da bayanlar da toplumsal nizam içinde büyük ölçüde erkeklere tabiydi. Bayan olmak, erkek olmanın aykırısı manasına gelirken erkek olmak da “kadın olmamak” halinde tanımlandı. Mezopotamya’dan bayan ve erkek ilgilerine dair çeşitli düzenlemeleri içeren hukuk metinlerine bakıldığında, bayanlar üzerindeki otorite açıkça görülmektedir. Her ne kadar titizlikle uygulanıp uygulanmadıkları meçhul olsa da maddelerin söylemsel olarak erkeği temel özne ve aksiyonun başlatıcısı olarak tanımladığı, bayanı ise aksiyonun edilgen objesi olarak tasvir ettiği söylenebilir. Örneğin, evlenmemiş bir bayanın uğradığı cinsel hücum aslında babasının hanesine bir tecavüz olduğu için hata kabul edildi, evli bir bayanın zinası kocasına karşı işlenmiş bir hata sayıldı. Bu tahakküm sistemi içerisinde, cinsel atak ve zina mevzuları erkek mülkiyetini ihlal başlığı altında değerlendirilmişti. Aşağıda Hitit kanunlarından bir husus, hem erkeği bahsin öznesi olarak göstermesi hem de iktidarların bayana müdahalesi açısından enteresandır:
“Eğer onları adam (kadının kocası) zina halinde yakalarsa ve onları öldürürse onun kabahati yoktur. Şayet onları saray kapısına (yani hükümdarın mahkemesine) götürür ve karım ölmesin! derse, karısını sağ bıraktırır. Aşığını da sağ bıraktırır. (Sonra koca), karısının başını örter. Şayet derse ki ikisi de ölsün! Tekerleği döndürürler. Kral onları isterse öldürür isterse sağ bırakır.”
Erkek otoritesi ve mülkiyeti kapsamında çocuk da Antik Yakındoğu kültürlerinde kendi başına bir tasa oluşturuyordu. Çocuk sahibi olmak bir erkek için yaşlılığında bakılmak, vefatından sonra hatırlanmak ve dua almak üzere manalara gelebilirdi. Bir halde çocuk, üretim sistemi içerisinde maddi serveti ve ailenin ismini sonraki kuşaklara taşımaya vesile oluyordu. Çocuk sahibi olmak için kurulan cinsel bağlantı ise penis penetrasyonu anlayışıyla şekillenmiştir. Mesela Antik Mısır’da erkeğin üremedeki rolü temeldi. Su nasıl toprağa, Nil nasıl Mısır’a hayat veriyorsa erkeğin de menisiyle beşere hayat verdiği söylenebilir. Bayanın yeni hayatı yalnızca karnında büyüttüğüne inanılıyordu. Ayrıyeten Osiris’i hayata döndüren son adımın cinsel organının çamurdan yapılmış modeli olması, Atum’un mastürbasyonla hayatı tek başına yaratması üzere örnekler, genelde bayana atfedilen yaratma ve rahmet üzere kavramları aslında erkek egemenliğini pekiştiren mitolojilerin fallik öğeleri halinde yorumlamak gerektiğini akla getiriyor.
Kısacası bayan ve erkeğin farklı olduğu telaffuzunu gerisine alarak toplumun çeşitli konularına sirayet etmiş ataerkil tertip, bir piramit hiyerarşisi biçiminde inşa edilmişti. Erkekler bu hiyerarşide dikey olarak geçiş sağlarken nasıl erkek olunacağını öğrenmeye, göstermeye ve yeri geldiğinde değiştirmeye çalışabilirlerdi. Kimi doruğa yaklaşırken, kimisi de aşağı yuvarlanabilirdi. Piramidin doruğunda oturmaya yalnızca bir kişinin hakkı vardı.
PİRAMİDİN DORUĞUNDA OTURAN ERKEK
Antik Yakındoğu’da tarih öncesinden itibaren birtakım erkek imajlarının benzerleri daima üretilmişti: Yöneticiler, yaptırdıkları anıtlarda kahramanlıkları hakkında övündüler. Avlandıkları, hayvanlarla gayret ettikleri sahnelerle tasvir edildiler. Kaosa karşı sistemi sağlamakla yükümlü olduklarından fizikî güçlerini, cüretlerini ve canlılıklarını sergilediler. Bu manzaralarda dikkat çeken öteki bir ayrıntı, tekrar devirler ortasında dengeli bir formda karşımıza çıkıyor: Boyun eğdiren erkekler ve boyun eğen erkekler. Toplumsal cinsiyetler, “diğerleriyle” olan alakamıza bağlı olarak şekillendiğinden ezilebilecek alt statüde ya da toplumsal normların dışında cinsiyet rolleri sergileyen şahısların varlığı antik devirlerde de değerliydi. Örneğin Antik Mısır’da cinsiyet; bir asker, bir kâtip yahut Deir-el Medina’da yaşayıp Hükümdarlar Vadisi’ndeki mezarların inşasında çalışan bir emekçi tarafından farklı göstergelere sahip olabilirdi. Ancak “diğerleriyle” ilişkisellik bağlamında, firavun piramidin en doruğunda oturuyordu. Kelam konusu, ülke topraklarını düşmanlara karşı korumak olduğunda isyankâr davranışlara sahip görünen kötülük yaradanı Seth’e mahsus davranışlar dahi firavunla özdeşleşebilmişti. Muhtemelen saray içerisinde de bilgiye, güce ve tecrübeye dayalı hiyerarşi, firavunun performanslarına benzeri pratikler ortaya çıkarmıştı. Öteki bir deyişle hegemonik erkek, güç alakalarından muvaffakiyetle sıyrılmış yani “piramidin” zirvesine kadar tırmanabilmiş seçkinler için bir model oluyordu.
Hegemonik erkeklik, Antonio Gramsci’nin geliştirdiği hegemonya anlayışından doğan bir kavramdır. Hegemonya, egemenlikten farklıdır zira egemenlik altına alınan toplulukların askeri, siyasi ve kültürel bakımdan hükümran olanlara boyun eğmeleri için ikna edilmelerini içerir. Bu ikna, hükmedilenler ortasından kimi kümelere özel yetki ve imtiyazlar bahşetmek üzere tekniklerle başarılır. R. W. Connell, hegemonya fikrini erkeklik çalışmalarına uygulayarak erkekliğin bütün kültürlerde bir halde hegemonik olduğunu, erkeklerin üstün toplumsal durumlardan dışlansalar bile her durumda birtakım imtiyazlardan yararlandıklarını belirtmiştir. Bu yaklaşımdan yola çıkarak Antik Yakındoğu için de erkekliğin, mutlak otoritenin olduğu devlet hiyerarşisi içinde konumlanmış bir erkeğin statüsü ve rütbesi sıkıntısı olduğu düşünülebilir.
Mısır’daki firavunu geride bırakıp Mezopotamya’ya yönelecek olursak hegemonik erkekliğin bariz diğer bir örneğini keşfedebiliriz. Yeni Asur devrinde kurulan yeni toplumsal nizam, askeri bir devlete yakışır halde hayli homososyal ve hiyerarşikti. Bu bağlamda Nimrud Sarayı’nda gerçekleştirilmeye çalışılan sanat programı, Asurlular ve Asurlu olmayanlar ortasındaki ilgi temelinde yapılandırılmıştı. Ayrıyeten saray içerisinde yer aldıkları için lakin hükümdar maiyetinin ve saraya kabul edilenlerin görebileceği bu kabartmalar, hükümdar ve maiyeti ortasındaki rekabetle epey irtibatlıydı. Kral, Asur tarihinde sıklıkla görülen saray entrikalarıyla suikastlara karşı tedbir almak ve meşruiyetini korumak için yakın etrafına karşı hegemonik erkeklik performansı sergileyerek bunu kabartmalara yansıtmıştı.
Naram-Sin stelinde yarı çıplak tasvir edilen ya da Orta Asur periyodunda Tukulti Ninurta üzere diz çöker halde karşımıza çıkan kral figürü, Yeni Asur periyodunda öbür bir görünüşe bürünmüştü. Kral dik bir biçimde duruyordu; kaslı kollara, geniş omuzlara sahipti. Asurlular, düşmanlarından daha uzun ve dolgun sakallarla da gösteriş yapmaya başlamışlardı. Kraliyet latifeli ise en ihtimamlı olanıydı, kişisel tarzları bile vardı. O kadar bol fışkırıyordu ki neredeyse yanakları büsbütün kaplıyor ve orta göğüs hizasına kadar iniyordu.
Yeni Asur’da hükümdarın hegemonik erkekliğini sergilemesi, yalnız sağlamlığın işareti kaslar ve cinsel üretkenliğin işareti sakal vurgusuyla olmamıştı. Bir başka yol, hükümdarların yakınında resmedilen hadımların varlığıydı. Saray kabartmalarında karşımıza çıkan bebek yüzlü, sakalsız vazifeliler bazen yelpazelerle hükümdarı serinletirler, bazen yiyecek taşırlardı. Hadımlar, hükümdara bağlılıkları ve adanmışlıkları ile tanınırlardı; tıpkı bayanların kocalarına, kölelerin efendilerine karşı olmaları gerektiği üzere… Bu nedenle üreme yeteneklerini hükümdarın yanında yitirmiş eksik erkekleri temsil ediyorlardı. Mevcut kayıtlar, hükümdarın hadımlarla bağlantı yaşayıp yaşamadığı konusunda bilgi vermiyor. Lakin seyirciye bu ihtimali vermeleri bakımından da hadım figürleri dikkat caziptir. Hükümdarın şayet isterse hegemonik erkeklik prestijinden ödün vermeden bir hadımla birlikte olabileceğini söylemek mümkündür.
Oğulları aracılığıyla ayrılıkçı hareketler başlatıp farklı hanedanlar kurma üzere imkânları bulunmadığından hadımlar, Yeni Asur devrinde kent yöneticiliği yapmışlar ve savaşlara katılmışlardı. Hükümdara olan bağlılıkları; mülk edinme ve kendi stellerini dikme üzere erkeklere ilişkin imtiyazlar topluluğundan hisse almalarını sağladı. Yani hegemonyanın ikna gücü işlevlik kazanmış; hadımlar hem hükümdarın üstün erkeklik performansını erkekliğe tezat özellikleriyle ön plana çıkarmışlar hem de hükümdarın politik çıkarlarına hizmet etmişlerdi.
Hegemonik erkekliğin fizikî güç, sakal, faal cinsellik üzere ögeleriyle tezat oluşturan bir öbür örnek, Sümerce gala Akadca kalû olarak bilinen bireylerdi. Bunlar Mezopotamya’da Sümer’den Hellenistik devrin sonuna kadar yüzlerce yıl boyunca çeşitli ritüellerde misyon alan erkek ağıtçılardı. Eski Babil periyodundan itibaren üçüncü cinsiyet olarak tabir edilebilecek toplumsal normları aşan erkeklerin de tapındığı erotizm, aşk ve savaş tanrıçası İnanna/İştar’ın kültüne din vazifelisi olarak girmişlerdi. Bu şahıslar, sakalsız görünümleri ve bayanlarla özdeşleştirilmiş ağıtçılık mesleğini icra etmeleriyle ülkü erkekliklerden ayrılıyor, tıpkı vakitte onları pekiştiriyorlardı. Hadım olduklarını tartışanlar olsa da mevcut kayıtlar çocuk sahibi olabildiklerini gösteriyor. Bu nedenle yaşadıkları devirde feminenliklerine yapılan referanslar, gerçeklikten fazla ülkü erkeklik bedellerini savunmak için yönetici sınıf tarafından üretilen telaffuzlar olabilir.
Özetle bir ilişkisellik konusu olan bayanlar ve başka erkekler üzerindeki hegemonya ile inşa edilen hegemonik erkeklik; Antik Yakındoğu’da “en heybetli” ve “en yüksek” olmaya karşılık geliyordu. Hükümdarları sembolik olarak piramidin zirvesine yerleştirmemizin bir nedeni daha var: Eril tahakkümün kalbinde yatan fallus.
DİK DUR EĞİLME
Asur saray kabartmalarının amaç kitlesi, ülkü bir erkekliği “dimdik” olma hali biçiminde okumaktan geri duramazlardı. Dik olmamak daha az erkeksi olanın, “gerçek” erkek tarafından ortadan kaldırılmayı hak etmesine karşılık geliyordu. Bu nedenle savaş sahnelerinde yatan, eğilen, yuvarlanan bir kral bulmak mümkün değildi.
Dik duruşa sahip hükümdarın elinde tuttuğu ok da fallik gücün sembolü olarak okunabilir. Kabartmalarda kral, ok ve yayını faal biçimde düşmanlarına yöneltir. Ok, yüksek bir tansiyon durumundan hür bırakma, sertçe nüfuz etme üzere çağrışımlarıyla bir fetih durumunda dahi fallus gibisi bir penetrasyonu taklit eder. Düşman savaşçılarının ellerinde bulunmayan ok ve yay, onlara bir nevi erkeklik dışı özellik yükleyerek edilgenliklerini sembolize eder. Bu manada silahı olmayan bir erkeği penisi olmayan bir erkekle eş kıymet tutmak mümkündür. Antik Mısır’a geri döndüğümüzde ise fallusun öteki besbelli örnekleriyle karşılaşıyoruz. Hiyeroglif yazıda erkek kavramının dik penis işaretiyle somutlaştırıldığı, mitolojik anlatılarda kendini yenileme ve yaratmanın güçlü bir temsili olarak penisin vurgulandığı Antik Mısır’da fallus daha çok ilahi vücudun bir kesimiydi. Yeni Krallık devrini inceleyen Robins, bu nedenle seçkin erkeklerin ve firavunların ereksiyon halinde gösterilmediğini belirtir. Ancak böylesi açık göstergenin yokluğunda erkeklikler, vücut üzerinde alternatif yollarla sergilenmişti. Seçkin erkekler; bayan figürlerinden farklılaşan koyu renkleriyle, alt sınıflardan farklılaşan kıyafetleri ve silahlarıyla ön plana çıkan bir görünüşe sahiptiler. Tuttukları asanın ve mızrağın varlığı, Asur’da okun üstlendiği benzeri bir fallik fonksiyon üzerinden yorumlanabilir.
GERİYE KALAN: TARİHİN SUSTURDUĞU ERKEKLER
Yakın vakitte hayata gözlerini yuman Bell Hooks, ‘Değişme İsteği: Erkekler, Erkeklik ve Sevgi’ başlıklı kitabında ataerkilliği şöyle tanımlıyor: “Erkeklerin kalıtsal olarak hükmeden olduklarını, zayıf olarak algılanan her şeyden ve herkesten, bilhassa de bayanlardan üstün olduklarını; zayıf olana hükmetme, onları yönetme ve bu hakimiyeti çeşitli biçimlerdeki ruhsal terörizm ve şiddet yoluyla sürdürme hakkının erkeklere bahşedilmiş olduğunu tez eden politik-toplumsal bir sistem.”
Hooks’un tarifinde geçen “hükmetme,” “üstün,” “yönetme” üzere anahtar sözleri, bu yazıda Antik Yakındoğu’da ülkü erkeklik hallerini tanıtmaya çalışırken de kullandım. Cinsiyetler hakkındaki nüanslar ve toplumsal beklentiler periyotlar ortasında değişiklik gösterse de Hattušili’nin vasiyeti üzere jenerasyonlar uzunluğu aktarılan ve ataerkil sistemin hudutları içerisinde oluşturuldukları için günümüze dek sürekliliğini koruyan kimi bildiriler vardır. Pekala bunlar aslında kimlerin bildirisi?
Hititlerden başlayıp Mezopotamya’ya oradan Mısır’a uzandığımız bu kısa seyahatte, hükümdarlara ve yönetici seçkinlere odaklandık. Bahsi geçenler, toplumsal hiyerarşi piramidinin üst kısımlarından seslerini duyuran insanlardı. Devasa anıtların ve gösterişli nesnelerin işverenleri ve onların görevlendirdiği katipler ve sanatkarlar, bugüne ulaşan yazılı ve görsel materyalin neredeyse tamamını üretmişlerdi. Erkekliğe dair kendi fikirlerini yansıtan bu kümenin asla göstermediği bir dünya vardı. Bu geriye kalan dünyayı tarihin susturduğu erkekler olarak tanımlıyorum.
Geçmişin cinsiyetleri üzerine konuşup yazarken bugün hâlâ “kadınlar şöyleydi, erkekler böyleydi” diye başlayan büyük cümleler kurmak yaygındır. Ancak görece yetersiz olan ve belirli bir sınıfın perspektifini yansıtan kayıtlarla toplumların fotoğrafını çizmek ne kadar mümkün? Antik Yakındoğu kültürleri, pek çok geçmiş kültürün işaret ettiği üzere 21. yüzyıl beşerlerine şunu hatırlatıyor: Erkeklik, bütün erkeklerde yekpare bir beden bulma hali değil, “diğerleriyle” bağlara sıkıca bağlı bir pozisyon problemi. Toplumsal cinsiyetin ilişkiselliğinden yola çıkan gelecekteki araştırmaların, devirler ortasındaki değişimleri ve cinsiyet performanslarındaki nüansları öne çıkarması, “neden” ve “nasıl” sorularına daha fazla yer vermesi değerli olacaktır. O vakit geçmiş kültürler için “erkek olmak nedir?” sorusu derin bir biçimde ele alınabilir.
*Tarihçi/ Arkeolog