James Gandolfini ve Tony Sirico’ya…
‘The Sopranos’ 99 yılının birinci günlerinde HBO’da ekrana gelirken 6 dönem sürecek ve kimi otoritelerce “televizyon tarihinin en uygun dizisi” olarak değerlendirileceği uzun bir seyahate da birinci adımını atmıştı. New Jersey’de geçen hikaye İtalyan kökenli Amerikalıların kurduğu organize cürüm örgütünü ve şefleri pozisyonundaki Tony Soprano’yu (James Gandolfini) bahis alıyor. İmalcisi ve yaratıcısının David Chase olduğu dizi mafya ailesinin iç çekişmelerine, Soprano’nun terapistiyle görüşmelerine ve FBI dedektiflerinin yürüttüğü soruşturmaya dayanarak üç kulvardan ilerliyor. Bilhassa bir mafya önderinin, bir psikiyatr karşısına oturup içini döktüğü, çocukluğuna indiği sahneler dikkat çekiyor.
99’DAKİ DEĞİŞİM: SİSTEME DÖNÜK TENKİT VE BİREYİN ÇAĞDAŞ YORUMU
Dizinin “en düzgün dizi” olarak anılması elbet spekülatif ve en’ler listelerine hiçbir şartta inanç olmaz! Nedir ki bu hisleri uyandırmasının “köklerine inmekte” yarar var! ‘The Sopranos”u farklı kılan, “en iyi” olduğunu düşündüren nedir? 99 yılına uzanabiliriz. 99 yılı Hollywood’da kült olarak kabul gören birçok sinemanın gösterime girdiği yıl: ‘Matrix’, ‘American Beauty’, ‘Fight Club’… Liste uzar ancak bir sinema daha var ki “tough guy”ları terapiye yolluyor! Türkçe’ye ‘Anlat Bakalım’ diye çevrilen ‘Analyze This’ hem Robert De Niro’nun geç devrine geçişini haber veriyor hem beyazperdede sıkça karşımıza çıkan mafya karakterlerinin de hisleri olduğunu hatırlatıyor. Bu sinema, ‘Sopranos’un bir kısmında ismi geçmekle birlikte beliren bir fikrin ve değişimin habercisi niteliğinde… 99 yılı tam manasıyla bir geçişe denk gelirken ‘The Sopranos’, Baba serisinin 70’lerde yaptığını yaklaşık çeyrek asır sonra bu kere televizyona uyarlayarak gerçekleştiriyor. Mafya kültürünü “izlenebilir” ölçüde makul ve yeniden “arzu edilebilir” ölçüde mümkün kılarak… Bu tavrı bir satış stratejisi veya yayın siyaseti biçiminde pahalandırmak gerekir. Baba serisi ve 70’lerin “sokakta adalet” temalı (bu tarafıyla gerici) sinemaları nasıl 60’ların ikinci yarısında karşımıza çıkan görece özgürlükçü Hollywood’u bastırdıysa Sopranos da garanti müşterisi olan bir öğeyi (mafyatik bağlantıları ve cazip suçu) aktüel bir lisanla işleyerek kesimde tartısını koyuyor. Burada Sopranos salt kendi konusunu, çağrıştırdığı gerçek kişi yahut bireyleri, olay örgüsünü değil bir temayı temsil ediyor ve tam da bu yüzden değişimin yüzleri ortasında yer buluyor…
Baba Serisi aileyi ve kültürel yapıyı temel alırken ‘The Sopranos’ bu iki başlığa itinayla yaklaşmayı ihmal etmeyerek ferdî gereksinimlerin ve ikili bağlantıların altını çizmekte. ‘The Sopranos’ için bir bakıma “mafya anlatılarında bireyi tekrar keşfediyor ve hata dünyasında yorumluyor” diyebiliriz. Dizinin bir geçiş sürecinde bireye yönelmesiyse şaşırtan değil. Üstte andığım ‘Matrix’ ve ‘Fight Club’ üzere 99 imali sinemalarda ferdî uyanış uğraşını ve aşikâr bir ölçüde “düzen karşıtlığı”nı fark ediyoruz. Bölümün halelerine verdiği elektriği kısa müddetliğine kestiği görülüyor, hatta tahminen şuurlu bir karartmadan çok bir kısa devre kelam konusu… Keskin bir sistem eleştirisi yok lakin sistemin “keşfi” ve teşhiri var. ‘The Sopranos’ da sürecin ruhuna uygun düşen bir tarifle kirli bir hamuru yoğurarak bireyin sistemdeki açmazını işaret ediyor. Tony’nin amansız yalnızlığı, akıl sıhhatini muhafaza ve hayatta kalma gayreti büsbütün sisteme dönük okunup, dizinin alegorik tarafı temel alınabilir… Bu noktada Pi’yi üç, Tony’yi birey alabiliriz! Tony hata dünyasında “olunabilecek kadar” birey oluyor ve dizi Tony’nin birey olma eforunu bir ruh doktoruyla geçirdiği seanslar üzerinden tabir ediyor.
AMERİKA’YI ‘KEŞFETMEK’ YA DA COLOMBUS’TAN PİZZAYA, KUZEY VE GÜNEY
Tony’ye, ailesine ve yalnızlığına döneceğim ama öncelikle ‘The Sopranos”un kültürel çatışmasına değinmek niyetindeyim. Yirminci yüzyılın birinci çeyreğinde Amerika’ya göçüp çeşitli kent ve mahallelerde ağırlaşmış, birçok Napoli kökenli İtalyanların kimlik meselesine ve söz arayışına şahit oluyoruz. Daha doğrusu bu göçmenler adım attıkları günden itibaren iş gücü satarak var olabildikleri bu yeni toprak modülüyle bağlar geliştirirken ötesinde kendi ekonomilerini yaratmak için yasa dışı yollara sapmışlar. Hasebiyle kimlik az çok kurulmuş ve tabir sorunu genellemeler, önyargılarla çözülmüş. Nedir ki bu önyargılar rahatsız edici boyutlara varıyor ve bütünün içinde eriyememe, ortak kıymetler etrafında birleşememe üzere meseleleri da besliyor. Dizide sık sık “Amerikalı olmak” vurgulansa ve Amerikalılığa has nimetlerden, dahası Doğu düşmanlığından kıvançla bahsedilse bile gelinen yerin (vatanın) unutulmadığını görüyoruz. Basitçe açıklamak için yemek alışkanlıklarını örnek verebiliriz. Bugün Amerikan Fast food kültüründe önemli yer tutan pizza İtalyan mutfağından çıkma veya tekrar fast food beslenme alışkanlığına hizmet eden makarna ve hamurlu tatlı çeşitleri Akdeniz’den, ana vatandan gelme… Fakat Tony ve takımının bir işi çözmek amacıyla İtalya’ya gittikleri kısımda sofraya konan deniz mahsulleri damak zevklerine uymuyor. İtalyan konut sahipleri ise kendi ortalarında bu durumla alay ediyorlar.
Bu örnekten yola çıkılarak ABD’deki İtalyan kökenliler için İtalya’dan bakıldığında asimile olmuş, yozlaşmış göründükleri yorumu yapılabilir meğer onlara nazaran Amerika’dan İtalyan köklerinden ötürü ayrımcılığa uğruyorlar. Bu dışlanmışlık hissi bazen öfkeye dönüşebiliyor. Birinci dönemde Paulie (Tony Sirico) bir kafede espresso üzerine arkadaşına nutuk çekip kahvelerinin “çalındığını” tez ediyor. Birebir Paulie Kızılderililerin Christopher Colombus protestosuna en sert yansıyı gösterenlerden… Anavatanına ilişkin bedellerin öteki kültürlerle etkileşime girmesine tahammül edemezken direkt yağmalanan bir kültürün protestosuna öfke duyuyor. Bunun sebebi Beyaz adam Colombus’un Kuzey İtalya’dan (Genova) oluşu… Beyaz Adamlıkta birleşiyorlar. Meğer Colombus’a Kuzeyli olmasından ötürü uzaklıklı duranlar da var. Amerika’ya göçüp “İtalyan Mafyası” efsanesini yaratan bir Sicilya nüfusu var. Dizide Tony Soprano ise yeniden Güneyde yer alan Campania Bölgesinden, Avellino kentinden… Fakir Güney’in, kibirli ve varlıklı Kuzey’e aralığı ‘The Sopranos”ta da hissediliyor.
Bu kültürel çatışmayı açıkça söz eden bir öteki karakter Tony’nin İtalya’dan getirdiği Furio. Furio (Federico Castellucio) bir öteki Campania şehrinden-Napoli’den geliyor Amerika’ya… Furio Tony’nin eşi Carmela (Edie Falco) ile yakınlaşıyor ama vefatını hazırlaması beklenen bu aşkı reddederek memleketine dönüyor. Furio hiçbir vakit Amerikalı olmuyor, şimdi tanıştığı kültürü sindiremiyor. Sonlandığında İtalyanca küfrediyor mesela… Temel çarpıcı sonuç ise babasının cenazesi için döndüğü Napoli’de ona her şeyin yabancı geldiğini itiraf etmesi… Tony ve arkadaşları birkaç nesil direnen, iş tutan, kültürel hengamesini muhakkak ölçüde kazanan bir topluluğun üyeleri, Furio onlar kadar sebat etmediğinden ne İtalya’ya hasret duyacak kadar Amerikalı olabilmiş ne de sılaya döndüğünde yolunu bulacak kadar göçmen kalabilmiş, tabiri caizse yörüngeden çıkmış. Aslında bu yörüngede kalma gayretini dizideki kültürel çatışmaya yakıştırmak mümkün… Tony ve arkadaşları (kuşaklar boyu) İtalyan kökenli oldukları için hata işliyor fakat hata işleyebildikleri ölçüde Amerikalı oluyorlar. Başta çelişik görünse de Amerikan özgürlüğünün ve suça dayalı faaliyetlerin çarpık bir uzlaşısı çıkıyor karşımıza… Öteki bir deyişle istek ve cürmün tehlikeli reaksiyonu!
‘DOLGUN ZARF KÂĞITLARINDAN KAPLAN OLARAK AİLE’ VE SUYUN TABANINI BOYLAYAN İHANET!
Dizinin toplumsal ortamını inceleyerek başladık, oradan sürdürmek niyetindeyim. Göçmen topluluğun şebekeye dönüşümü ve bu dönüşüm esnasında açığa vurulan aile sorununa değineceğim. Dizinin ismi ‘The Sopranos’, yani Soprano’lar. Ada dahi yansıyan aile söylemi bildiğimiz manası dışında, -“suçun soya çekimi”nin ötesinde- “organizasyon” manasıyla kullanılıyor, kaldı ki günümüzde mafya denince akla gelen birinci sözcük yeniden aile oluyor. Mafya aileyi çağrıştırıyor. Çok doğal zira bu işin kitabı yazılsaydı girişinde muhtemelen şunu okuyacaktık: grup olmadan mafya olunmaz!
Ekibin, tertibin mafya ile mana değiştirmesi manevi doyuma yönelik kültürel bir gereksinim biçiminde kıymetlendirilebilir. Maslow’un piramidinde tüm basamaklara yaslanmış, tabiri caizse karaya vurmuş bir balinaya benziyor mafya’nın üyesinin hayatına ipotek koyma yaklaşımı… Fonksiyonsuz lakin fonksiyonsuz olduğu kadar kapsayıcı! Hata dizilerinde sıkça duyduğumuz “aile her şeydir” tabiri aile iktisadının ve toplumsal bağlantılarının temel alındığını, çemberin dışında çıkıldığı takdirde “hiç” olunacağını vurgulamaz mı? Hasebiyle ‘The Sopranos’ta ve şüphesiz öbür tüm mafya anlatılarında anılan “aile”nin hayli kapalı ve tutucu bir yapıya sahip olduğunu, bu istikametiyle de klasik aile kavramını andırdığını görüyoruz. Lakin buradaki ailenin göçmen kültüründen beslenmekle birlikte o kültürü yaşatacak bir ekonomik araca dönüştüğü ve manevi doyumdan çok geçime hizmet ettiği söylenebilir. ‘The Sopranos’ta bu yoruma açıkça rastlıyoruz.
Aile olmanın muhakkak kuralları var. Uzaktan da olsa bir kan bağı yahut hısımlık kuruluyor, aidiyet hissinin gelişmesi bekleniyor, çömezlik kademesi geçilip iş çevirme deneyimi ortak havuzun hizmetine veriliyor ama günün sonunda üyenin ne kadar aileden olduğuna getirdiği zarfın şişkinliğine bakılıp karar veriliyor. Aile bu türlü evrilmiş zira kültürü ve aile olma şuurunu sürekli zarflarla beslemiş. Bu zarflar tıpkı ölçüde ailenin “kâr eden organizasyon” istikametine ve paylaşıma işaret etmekte… Aile ortasında bağlar sıcak ve iş kısmı maço kültüre uygun yapılmış.
Erkekler kirli işler çevirirken bayanlar “kendi aralarında” toplanıp kiliseye, gezmeye gidiyor, meskenlerde toplanıp dedikodu yapıyorlar. Kendi aralarında’ya sıkışmış, ayrıştırılmış bir toplumsallık bu… Bayan ile erkeğin eşitlendiği, erkek katledildiyse bayanın da (hiç değilse) dışlandığı tek bir nokta var: İhanet. Birinci dönemlerin renkli karakteri Pussy (Vincent Pastore) federallerle işbirliğine gidince öldürülüp denize atılıyor ve eşi de maddi-manevi bakımlardan mukadderatına terk ediliyor. İhanet Ailenin aşil topuğu adeta, kutsalın ve kararın çiğnenmesi manasına geliyor. Geri dönüşsüz bir adım. İhanet kadar olmasa da çıkar çatışması ve saygısızlık da mevt cezasına uzanabilecek bir yaptırım süreci başlatıyor.
AİLE İKTİSADI ÜZERİNE
Aile, kültürel kökler, çocukluğa uzanan dostluklar bir yana para ve çıkar mafyanın temel pahaları münasebetiyle aile olmak her şeyden evvel bir rantı paylaşmak küçüklere ucundan kıyısından tırtıklatmak büyüklere ise aslan hissesini ve sorumluluğu dağıtmak demek… Birlikte haylazlık yapan, okulu asan, umarsızca gün geçiren, büyüdükçe suça evvel şahit akabinde ortak olan bu ağır ağabeyler yasadışı faaliyetlerinden hisse alıp verdikleri bir sürece geçiyorlar. Sineğin yağının sağıldığı, esnek, kayıt dışı ve şahsen cürüm ile (soygun, gasp, hırsızlık, kaçakçılık, sahtecilik, tefecilik vs.) yürütülen bir ekonomik süreçten kelam ediyoruz. Silvio’nun (Steve Van Zandt) işlettiği “Bada Bing” isimli striptiz kulübü, “Satriale’s” isimli domuz kasabı, çeşitli restoranlar paravan kuruluşlar olarak dikkat çekerken futbol bahisleri, borsa, at yarışları ve kumar vb. maddi güç ile işletilen alanlar ailenin en önemli geçim kaynaklarından. Üyeler terfi ettikçe döndürdükleri rant alanı da genişliyor.
Şüphesiz bedelsiz ve sıkıntısız bir refah değil, üsttekine yüzde vermeyi zarurî kılan hiyerarşik bir nizam kelam konusu. Aslında bu yüzdeyi devletin “güvence sağlayarak” topladığı vergilere (kestiği haraca) benzetebiliriz. New Jersey ve New York aileleri ortasında tatlı sert bir rekabet ve paydaşlık var. Birbirlerinin çöplüğüne müdahale etmiyor, kritik yatırımlarda ise güçlerini birleştiriyorlar. Aile üyeleri temel çıkarını tıkır tıkır işleyen bir sistemde sağlarken esnetilen tek alan armağanlar oluyor. Ki bu armağanların de çıkar maksatlı verildiği ortada. Üstelik ister eşe dosta ister aile üyelerine dağıtılsın geleceğe dönük yatırım emeli taşıyor veyahut kendini hatırlatma, bir kusuru affettirme üzere yeni çıkarlara hizmet ediyorlar. Televizyon taşıyan tıp mı soyuldu, üyeler erişebildikleri kadar televizyonu kendileri ya da sevdikleri için ayırıyorlar. Bir ülkeden saat mı kaçırıldı, işverenin koluna o saatten takılıyor mutlaka! Tıkır tıkır işleyen tertibin yanında bir tıp “avanta ekonomisi” dönüyor. Bu iktisattan en çok nasiplenenler ise metresler ve yasal eşler… Metresi tatmin etmek, yeniden eşin gönlünü almak gayesiyle kıymetli ikramlar veriliyor, çeşitli imkânlar tanınıyor. Böylelikle birbirlerini unutmaları ya da görmezden gelmeleri umuluyor.
Borca mahsuben çökülen tatil rezervasyonları, el konan otomobiller vs. Bu avanta iktisadı, armağanlar, promosyonlar, tahsilat ve ganimet niteliklerinin yanı sıra güç gösterisinin enstrümanı ve her şeyin lakin parayla satın alınabileceğini düşünenlerin dünyasında geçerli… Tony terapistine (Lorraine Bracco) ikramlar sunduğunda birden fazla sefer geri çevriliyor. İkram vermekteki ısrar Tony’nin büyüklük kompleksini ve kıyak yaparak (kişiyi) kendine bağlama, hasebiyle konfor alanını müdafaa uğraşını da ortaya koyuyor. Temiz görünümlü bu ikramların maddi kıymetlerinden öte bir manası karşıladıkları, veren ele düzgünlük yapma, iktidarı pekiştirme, vicdan soğutma üzere yan yararlar sağlarken alan eli ise sistemi onaylama ve suça ortak olma üzere bir tuzağa çektiği anlaşılıyor. O denli ki Tony eşiyle her tartıştığında değirmenin suyunu hatırlatma muhtaçlığı duyuyor.
MAFYA BABASI TERAPİYE MASRAF Mİ?
‘The Sopranos”un çıkış noktası elbet Tony’nin panik atak krizleri akabinde sorunu çözmek amacıyla bir psikiyatra başvurması. Bu durum Tony’yi bir kahraman olarak dizinin geri kalanından ayrıştırıp bir bakıma anlatılanları “onun hikâyesi” kılarken başka yandan aile-birey çatışmasının yerini kuruyor. Tony terapiye giderek kendine dönüyor, ferdi olanın hazzını ve sıkıntısını tadıyor fakat geniş manasıyla aile üyeleri -kadınları da dâhil olmak üzere- terapiyi güçsüzlük belirtisi biçiminde değerlendiriyorlar. Tony’nin “terapiste gittiğim öğrenilirse beni öldürürler” korkusu hüsnü kuruntu sayılmaz. Terapi almak, hele bir bayan tabibe açılmak bu maço etrafta geylik’le örtüştürülüyor. Elbette buradaki geylik de bildiğimiz homofobik reaksiyonun ötesinde maço kültürün ötekileştirme ve aşağılama aparatı ve hayli katı… Tony’nin telaşını daha düzgün açıklayabilmek ismine amcası Junior Soprano’nun sevgilisine oral seks yaptığı için dalga konusu olduğunu belirtelim. Tony başta gelmek üzere bu mahrem bilgiye erişenler derhal Junior’ın yumuşaklığına karar veriyorlar. İşte bu şartlarda terapiye gidiyor Tony. Hani daha çok da bu şartlardan dolayı!
Terapist Jennifer Melfi ile Tony’nin ilgisi ise epey farklı bir düzlemde seyrediyor. Her iki taraf da kendini dayatıyor aslında. Melfi mesleksel hudutlar çizmeye çalışırken Tony iş hayatında sonuç alan agresif şeklini sürdürmek istiyor. Doğal olarak hasta-hekim ilgisinden öte kültürel bir çatışmaya, bir ego savaşına giriyorlar. Melfi’nin de İtalyan kökenli oluşu savaşın hararetini almıyor. Tony birkaç sefer bayanın üzerine yürüyor, ona âşık olduğunu söylüyor terapiyi bıraktığı bir orta kendisiyle çıkması için ısrar ediyor, yeri geliyor dudaklarına yapışıyor, yeri geliyor armağanlarla aklını çelmeye uğraşıyor. Tony’nin pozisyonu yüzünden Melfi de bir orta saklanmak zorunda kalıyor. Buna rağmen, kendisi de terapiye başlayacak hâle gelmesine rağmen hastasıyla terapiden vazgeçmiyor. Yılgınlığa düştüğünde dahi… Tehlikeli hastasını yüz üstü bırakmayışına ortak atalardan tutun heyecanlı bir hayatın büyülü atmosferine kapılmak kadar birçok sebep sayılabilir. Lakin temel sebep olarak Melfi ile Tony ortasında gelişen duygusal bağı gösterebiliriz. Tony’nin uslandığı, Melfi’nin ise önyargılarından bir nebze sıyrılıp hastasını sahiden tanımaya yöneldiği bir süreçten geçiyorlar. Bu süreçte Melfi psikanaliz yaparken Tony duyduklarından pek mutlu kalmıyor. Annesi Livia (Nancy Marchand) Tony’nin belası… Babası Johnny üzere sert bir adam üzerinde otorite kurmuş, huysuz, kibirli ama hepsinden kıymetlisi mutsuzluktan zevk duyan kötücül bir varoluşa sahip. Çocukluğa inildikçe annedeki davranış bozukluğu ve çocuklara yönelik tehditkâr üslup belirginleşiyor. Melfi Tony’nin öfke sorununu, bayılmalarla sonuçlanan panik ataklarını ve daha birçok külfetini temelde Oidipus kompleksini aşamayışına, anneyle bir türlü hesaplaşılmayışına bağlıyor.
Tony aile kavramı ile sorun yaşıyor. Diziye ismini, manasını veren aile, özünde baş karakterin arbedeli olduğu bir meclis ve şirin, sürdürülebilir olmaktan çok ürkütücü tarafıyla öne çıkıyor. Doğrusu değişik bir bağlantı kurabiliriz: Anne gölgesi. Ağır ağabeyler, babalar, işverenler ancak tıpkı vakitte ismi konmamış ana kuzuları var karşımızda. Terapi almayı, oral seks yapmayı acizlik gören, kızının düğünde küçük düştüğü için ağlayan bir baba’ya artık tıpkı gözle bakmayan, annelerini (acımasızca değilse bile profesyonelce) bakım meskenlerine bırakan ama bir darbede yıkılan tipler. Tony’nin durumu ise biraz daha hassas… Öz annesi ile öz amcası işbirliği yapıp vefatına hükmediyorlar. Bir insan için epey yıkıcı bir mana tabir eden bu teşebbüs Tony’ye de “ailenin yıkımı”nı hatırlatıyor. Öte yandan anne gölgesinin ana karayı tabir ettiği açık… Karısı, metresi, cinsel ve duygusal manada ilgilendiğini öne sürdüğü terapist… Hepsi İtalyan… Tony vakit zaman Rus yahut Latin bayanlarla birlikte olsa da dönüp geldiği yer “İtalyanlık”… O denli ki bir orta genç bir İtalyan bayanın başrol oynadığı halüsinasyonlar görüyor. Düşünde karısı Carmela kendisini aldattığı için “seni hadım etmeli” diyor Tony’ye… Tanıdık ve adrese teslim bir anne hasreti. Bu hasretin ana karaya bağlandığını öne sürebiliriz. İtalyan kültürünü “ne onunla ne onsuz” bir çerçevede yorumlayan bu hatalılar annelerinden yani güç ve güçlü bayanlardan sevgi görmek, tahminen onay almak istiyorlar. Daima İtalyanlara yönelmeleri anne sevgisini tamamlamaya, ana karaya dönmeye yönelik bir çabayı andırıyor.
TERAPİ NEYLESİN SİSTEMATİK ŞİDDETE!
Dizide terapi seanslarının dengelendiğini söyleyebiliriz. Birinci dönemlerde Tony üzere bir kabadayı için ihtilal niteliği taşıyan seanslara daha çok sahne ayrılırken vakitle Tony’nin eşi Carmela da Tabip Melfi’ye görünmeye başlıyor, öte yandan kızları Meadow’un (Jamie Lynn Sigler) da bir terapist sahnesi var. Lakin Tony ile Melfi kadar değilse de dizide kıymetli yer tutan başka terapi sahneleriyse Melfi ile ona terapi veren doktor arkadaşı Elliot ortasında geçiyor. Melfi bu seanslarda bir kabahat örgütü önderiyle geçirdiği vakti çeşitli açılardan değerlendirirken gerilimini atıyor, vicdanı ve hisleriyle hesaplaşıyor. Ünlü direktör Peter Bogdanovich’in canlandırdığı Eliot, Tony’ye dair “sosyopatik bozukluk” öneriyor. Tony sosyopat mı? Nereden baktığınıza nazaran değişir! İşinde o denli fakat kapitalist sistemin işleyişi bu değil mi? Çok profesyonelleşmenin tahribatı… Başka taraftan ise çok seviyede aile hissetmenin olumsuz bir yansıması. Tony ve etrafındakiler ailelerine o derece gömülmüşler ki hislerini yalnızca bu havuza akıtıyorlar üstelik aileleri (hem tertip hem tıpkı çatı altında olan) ile kurdukları ilgi de son derece uygunsuz ve kırılgan.
Christopher Moltisanti’yi (Micheal Imperioli) ele alalım. Dizide en uzun vadeli bağlantılardan birini yaşıyor. Sevgilisi Adriana’yı seviyor, onu kıskanıyor, esirgiyor ancak gözü döndüğünde zalimce saldırabiliyor. Ailenin dışında, profesyonel hayatta apayrı olduklarını görüyoruz. Öldürmekten zevk almıyor ama öldürme, sakatlama hareketlerini işlerinin bir modülü sayıyorlar. Dahası şiddeti normalleştirmişler. Chris ile Paulie’nin bahşiş verilmediği için çıkışan garsonu öldürdükleri sahne epey tuhaf… Başına sert bir cisimle vurdukları garson darbenin tesiriyle nöbet geçiriyor. Bunu gören ikili acilen silaha davranıp başlanan işi tamamlıyor. Devamı daha tuhaf… Hesap için ödedikleri parayı şimdi soğumamış naaşın cebinden alıyorlar ve Chris paranın kendisine ilişkin olduğunu söylüyor. Bir yabancılaşma kelam konusu… Bu sahne dizideki şiddet gösterisine küçük bir örnek… Çabucak her kısım başlarda dağılan şişeler, sırtlarda kırılan sandalyeler veyahut yüze göze yönelen golf sopaları görmek muhtemel. Şiddet ailenin, geniş manasıyla alışverişe kısmen kapalı bu kültürün sırf hesap sorma, güç gösterme aracına değil bir “cilveleşme” usulüne de dönüşmüş. Natürel sosyopatik eğilimlere “zorunlu durumlar”da besbelli rastlıyoruz. Garsonun öldürülüşü birebir vakitte “geride canlı bırakmama” prensibinin ve insan faktörünü yadsıma zaruriyetinin sonucu… Bir Rus çete üyesinin tekrar Chris ve Paulie tarafından saatlerce karla kaplı bir ormanda kovalanması, Vito’nun (Joseph R. Gannascoli) çarptığı araç sahibinin polis çağırıp zabıt tutturma teklifini silahına davranarak çözmesi bir ikilik olarak kıymetlendirilebilir. Burada ve misal birçok örnekte şahıslar hem gözlerini kırpmadan birilerini öldürecek kadar rahat (yaşam hakkına saygısız) hem ileride rekabete girmekten çekinecek kadar özgüvensizler. Aslında bu durum erkeklik şovlarının vakit zaman sarsıldığının bir göstergesi.
Tony’nin ve doğrusu günümüz baba’larının kimliği iş hayatlarında sadizmden uzak, aklıselim bir çizgide inşa ediliyor. Zati lakin bu türlü yönetebildikleri çıkarımına varıyor seyirci. Sopranos için söylersek Richie Aprile (David Proval) ve Ralphie Cifaretto (Joe Pantoliano) üzere çokların mevti erken tatması şiddet kullanımının profesyonel sonları aşmaması noktasında fikir veriyor.
Bununla birlikte Tony görece duygusal bir adam. Yanan atının yasını tutuyor, suçsuz beşerler ziyan gördüğünde üzülüyor. Doğal acıma hissinin gelişkin olması kendine bir üstünlük atfedişine de yorulabilir. Öte yandan anlayışlı olduğunu görüyoruz. Ailesine karşı parlama hakkını gizli tutsa dahi ekseriyetle alttan alan, egemenliği ihlal edilmedikçe dişlerini çıkarmayan bir ruh hâlinde. Hatta iş hayatında, o sertliğin ve sistemin kaldırabileceği ölçüde tolerans gösteriyor. Geri adımlarının, nezaketinin arkasında çokları büyüklük sanrısı yatarken bazen mevt korkusu ağır basıyor. Lakin düzgün bir yönetimci olduğundan yabanî hareketlere başvurmadan işini halledebiliyor. Öyleyse dizide karşımıza çıktığı hâliyle “sosyopati” atfını tüm bir iş ömrüne mal edebiliriz. Mafyanın farkı fizikî bakımdan “daha fazla” hissedilmesi ve tarifine uygun biçimde türel ve siyasi boşlukları doldurması. Kapitalist sisteme nazaran belirlenmiş hukuk ile siyasetin ezip bıraktığı yerden alıyor mafya ve zorbalığa yasadışı yollardan başvuruyor.
‘THE SOPRANOS’ NEDEN EN DÜZGÜN DİZİ?
Sözü toparlamaya çalıştığımızda ister istemez şu soruya karşılık arıyoruz: ‘The Sopranos’un büyüklüğü nerede? Üç husus önereceğim.
Fazla koşup yorulmayan, böylelikle seyirciyi de yormayıp dinamik yapısına ortak eden öyküsünü en başa yazabiliriz. Yeniden seyirci ile alakayı pekiştiren iki imi öne çıkarabiliriz. Birinci dönem finalinde Xzibit’in “Paparazzi” müziği eşliğinde izlediğimiz sahne ne izlemekte olduğumuzu ortaya koyarken bir egemenlik çabasına tanıklık edeceğimizi duyuruyordu. Tony amcası Junior’ı aileye yeni boss olarak tanıtırken riya ile hüznün birbirine dolandığı bir masada iktidara kadeh kaldırıyorlardı. Bu esnada toplantıya sızan bir garson gömlek cebine iliştirdiği makineyle çete üyelerini tek tek fotoğraflayarak anlatıyı da çerçeveliyordu. Ki fotoğrafların FBI ofisinde panoya iğnelenmesi, mafyatik hiyerarşinin estetik lakin tıpkı vakitte anlaşılır bir sunumuydu. Bu özet hem materyalin sıradan tabiatını gözler önüne seriyor hem fevkalâde kahramanlarımızın farkına dikkat çekiyor, bizi onların maceralarına davet ediyordu. Uzun soluklu bir işin habercisiydi bu sahne ve açtığı parantez “son” manasını ziyadesiyle bulanık karşılayan başka bir imde, finalde kapanıyordu.
Üçüncü husus ise oya üzere işlenmiş karakterler ve onları “gururla taşıyan” oyunculuklar. Kelam konusu Sopranos oldu mu “görmezden gelinemeyecek oyunculuklar” başlığında da başrolü ayırmamız, ona ayrıyeten övgüler dizmemiz gerektiğini düşünüyorum. O denli ki James Gandolfini birçok başarılı rolüne karşın Tony ile bütünleşti ve bize âdeta bu rol için doğduğunu düşündürdü. Kendisini ne yazık ki 2013’te bir kalp rahatsızlığından yitirdik. Hislerini ve zekasını kamufle ettiği aptal bakışları, her an patlamaya hazır hantal bedeni, enstrüman çalarcasına kullandığı yumrukları ile Gandolfini bize alternatif bir babayı gösterdi ve yaşattı.
Sadece Gandolfini’nin canlandırdığı Tony’yi değil, dizide cürüm dünyasından “gerçekçi karakterler geçidi” izledik. “Gerçek bir olaydan esinlenmiştir” diye sunulan kıssalar genelde işe yaramaz ya güzel çalışılmış, göz parıltısı akıtılmış katıksız kurmaca işler de tam bilakis gerçeğin aynası oluverir. Biz de bu aynada gerçek karakterlerin yansımasını, tahminen içten içte gerçek olmasını arzuladığımız o kurguyu izleriz. Bizim başımıza gelmese de birilerinin başına gelmelidir bu işler, zira bu “birileri” vardır anlatıda. Olmuşlardır, olacaklardır. Aynadaki suret üzere varlığını her vakit seçemediğimiz o “bizden” imaja benzeyen birileri…
‘The Sopranos’ da en küçük karakterine, en ince detayına kadar düşünülüp aynaya aktarılmış bir hikaye. Büyüklüğünün gerisinde bu şık personellik yatmakta. Her karakterine kıymette bir yük katan, kolay kolay “düşmeyen”, merak ögesini ustalıkla ayarlayan bir dizi David Chase’in dizisi. Paulie rolünde izlediğimiz Tony Sirico, kararlı lakin uçarı Christopher’a hayat veren Michael Imperioli… Dizide, babası Tony ve Amerikan bayrağının gölgesinde büyüyen Anthony rolünde Iler Robert… Yeniden diziye sevinç katan Steven Van Zandt. Ve Lorainne Bracco, Edie Falco, Steve Schirippa, Aida Turturro… Ve Steve Buscemi, David Proval, Nancy Marchand, Drea De Matteo. Ve Dominic Chianese, Vincent Pastore, Joe Pantoliano… İsmi bu listeye sığmayan lakin üstte anılanlar kadar kanlı canlı karşımızda duran daha birçok isim sıralanabilir. Aile, geniş aile, hata ailesi, kardeş kabahat ailesi, tefeciler, terapistler, kurbanlar derken “boş bırakılmayan, istenen sorudan başlanan” muazzam bir imal var karşımızda.
Dizinin büyüklüğüne dair önerdiğimiz birinci ayağa dönersek temposunu çok yanlışsız ayarladığını ve 99 içerik ihtilalini, bireyi keşfeden hikayesini dinamik bir anlatıyla desteklediğini görüyoruz. Bunu yaparken…